1-mavzu: Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya asoslari fanining asosiy tushunchalari, fanning maqsadi, vazifalari

6
 Қаранг: Қуръони Карим маъноларининг таржимаси. – Т.: Тоshкент ислом университети, 2001. – 619 – 
б.
 
7
 Қаранг: Имом Бухорий. Ал-Адаб ал – Муфрад. (Адаб дурдоналари) –Т.: Мовароуннаhр, 2006. - 480-б.
 

---

Tarixiy taraqqiyotning turli davrlarida ilm va fanning turli sohalari bo’yicha 
(tibbiyot, matematika, astronomiya, tarix va h.k.) maktablar mavjud bo’lgan. SHu 
maktablar qatorida huquqiy ta’limni rivojlantirishga asoslangan, huquqiy bilimlar 
tizimini tashkil etgan fiqh maktablari ham bo’lgan. Taniqli huquqshunos olim 
Z.Muqimov fiqh maktabida VIII-XIII asrlarda o’qish jarayonini to’rt bosqichga 
bo’ladi: 1) quyi yoki boshlang’ich ta’lim olish; 2) o’rta ma’lumot olish; 3) Buxoro 
shahridagi alohida madrasada ta’lim olish; 4) islom dunyosining yetuk markazlari 
va madrasalarida (Bag’dod, Qohira va h.q) ta’lim olish. Bu o’quv muassasalarini 
tugatganlar yuqori diniy va davlat mansablariga tayinlanganlar
8
.
Bu davrda maktab va madrasalarda ilmiy-nazariy bilimlar bilan birga ish 
yuritish, huquqshunoslikka, savdo-sotiq ishlariga oid, meros va taqsimot kabi 
ta’limiy bilimlar ham o’rgatilgan.
XIV-XVI asrlarda Movarounnahrda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikrlar ancha 
yuksak taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi. Mirsaid SHarif Jurjoniy, Sohibqiron Amir 
Temur, Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy kabi buyuk allomalar, mutafakkiru 
ulamolar ma’rifiy ta’lim-tarbiya asoslarini yaratib berdilar. Masalan, buyuk 
bobokalonimiz Amir Temur davlatni boshqarish va uni idora qilish, haqiqatgo’ylik 
va adolat haqida ta’lim berganlar. Bunga oid qoidalar “Temur tuzuklari”da bayon 
etilgan
9
. Amir Temur fikricha, davlatni adolatli qonunlar asosida boshqarish, davlat 
ishlarini adolatli boshqarish uchun vazir saylash kerak. 
O’zbekiston hududidagi xonlik va amirliklar davrida ta’lim-tarbiya, jumladan, 
huquqiy ta’lim rivojlangan. Xususan, So’fi Olloyor fiqhga oid asarlar yaratgan. 
Unda islom dinining asosiy qoidalari ifoda etilgan. O’zbek bolalari o’qiydigan 
maktablarda talabalarning savodi chiqarilgandan so’ng So’fi Olloyor kitobi 
o’qitilgan. 
Musulmon maktablarida ta’lim tizimi quyidagi bosqichlarda amalga oshirilgan: 
1)
quyi maktab – bu maktablarda 4 yil savod o’rganishgan; 
2)
halimxona maktabi – (namoz) yod oldirib o’rgatilgan; 
3)
qorixona – Qur’oni Karim yod olingan; 
4)
maktab-internat – o’rta madrasa bo’lib, o’rta ma’lumot berilgan; 
5)
oliy maktab – oliy madrasa hisoblangan
10
. 
Jumladan, umumbashariy tsivilizatsiya rivojidagi o’rni va ahamiyati jihatidan 
Uyg’onish davrining yorqin namunasi sifatida tarixda zarhal sahifalarni tashkil etgan 
Xorazm Ma’mun akademiyasi faoliyati ham ushbu davrga xosdir. Bu ilmiy 
maskanda SHarq va G’arb o’lkalaridan kelgan, turli millat va dinga mansub bo’lgan 
olimlar faoliyat ko’rsatgan bo’lsa-da, uning negizini Abu Nasr ibn Iroq, Abu Rayhon 
Beruniy va Ibn Sino, Mahmud Xo’jandiy, Ahmad ibn Hamid Naysaburiy kabi 
bizning mintaqamizda tug’ilib, kamol topgan yetuk allomalar tashkil etgani va 
fiqhshunoslik ilmiga ham katta hissa qo’shgani barchamiz uchun iftixor 
bag’ishlaydi
11
.