1 Мавзу. Халқаро менежмент фанининг назарий асослари

5-Мавзу. Халқаро компанияларнинг давлат билан муносабатлари
5.1. Давлатнинг ўз ҳудудида халқаро компаниялар фаолиятига ёндашиш принциплари
Давлат хорижий халқаро компаниялар билан ўз муносабатларини ваколатга эга давлат муассасалари ва жамоат ташкилотларининг халқаро компаниялар фаолиятини барқарорлаштиришга қаратилган қонунчилик, ижро ва назорат хусусиятидаги тадбирлар тизими ёрдамида ташкил қилади.
Халқаро компаниялар томонидан амалга оширилувчи молиявий оқимлар қабул қилувчи мамлакатлар иқтисодиётига бевосита таъсир этади, ва Осиёдаги қатор ривожланаётган давлатлар тажрибасининг кўрсатишича, уларнинг давлат томонидан номувофиқ тартибга солиниши давлатдаги ва дунёдаги макроиқтисодий вазиятни издан чиқариши мумкин.
Халқаро компаниялар инвестицион фаолиятини давлат томонидан тартибга солишнинг энг кенг тарқалган воситаларига миллий фирмалар ҳиссадорлик капиталида хорижий инвестор улушини чеклаш, ишлаб чиқаришни бошқаришдаги чеклашлар, фойдани тақсимлашда максимал улушни аниқлаш, лицензиялар, патентлар бериш шартлари, бухгалтерлик ҳисоботини текшириш киради. Бундан ташқари, чет эл компанияларининг саноатнинг айрим тармоқлари, хизмат соҳаларига (телекоммуникация, транспорт, алоқа, телевидение) кириши таъқиқланади.
Қабул қилувчи мамлакатда халқаро компанияларнинг хорижий филиалларини ташкил этиш мақсадларини беш тоифага ажратиш мумкин:
1. Сотиш бозорларини кенгайтириш.
2. Экспорт ҳажмини кўпайтириш.
3. Хомашё ва материаллар билан таъминлаш.
4. Антиқа технологияларни харид қилиш.
5. Фаолият самарадорлигини ошириш.


5.2.Ҳалқаро компаниялар фаолиятини давлат томонидан тартибга солиниши
Қабул қилувчи мамлакат давлати ТМКнинг қуйидагиларга ёрдам беришига интилади:
- улар амал қилаётган мамлакат ички ва ташқи ҳавфсизлигини сақлаш;
- аҳолининг оптимал реал даромад олишига шарт-шароит яратиш ва бандлик даражасини оширишни таъминлаш;
- аҳоли саломатлигини сақлаш ва атроф-муҳит муҳофазаси;
- маданият, техника, фан, маориф даражасини кўтариш.
Турли давлатларнинг ўз иқтисодиётига чет эл инвесторларини жалб қилиш дастурларида умумий белгиларни кўриш мумкин. Биринчидан, барча давлатлар реклама материалларини тарқатиш, махсус семинарлар, учрашувлар, мажлисларни асосан давлат даражасида ўтказиш йўли билан хорижий капитал жалб қилаётган мамлакат “обрў” сини оширишга интилади. Иккинчидан, бу дастурлар хорижий сармоядорларни қайд қилишда бюрократик тадбирларни енгиллаштириш ва соддалаштиришни назарда тутади. Ниҳоят дастурларда хорижий инвесторларга молиявий имтиёзлар бериш (бу ривожланаётган ва ўтиш иқтисодиёти давридаги мамлакатлар учун характерли) кўзда тутилади.
Қабул қилувчи мамлакатнинг ўз иқтисодиётига халқаро компанияларни жалб қилиш бўйича тадбирларни қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин:
1) Тартибли тадбирлар – қабул қилувчи мамлакат ҳудудида халқаро компаниялар филиаллари фаолиятига рухсат бериш тартибини соддалаштириш бўйича маъмурий ва қонуний меъёрларни киритиш.
2) Солиқ имтиёзлари – чет эл фирмаларини солиқдан озод қилиш ёки камайтириш.
3) Имтиёзли шартларда субсидиялар ва қарзлар. Буларга маҳаллий молиявий ташкилотларнинг имтиёзли шартлар билан хорижий инвесторларга берган кредитлари, қонуний ҳужжатлар билан расмийлаштирилган амортизация фондига тўловларнинг қисқартирилган муддатлари киради.
4) Савдо имтиёзлари импорт божларини камайтириш ёки улардан озод қилишни ифодалайди. Экспортга нисбатан савдо имтиёзлари экспортни молиялаш, экспорт кафолатларини бериш ва экспорт божларидан озод қилишдан иборат.
5) Хорижий фирмалар тадбиркорлик фаолиятига кўмаклашиш. У эркин тадбиркорлик ҳудудларини ташкил қилиш; қабул қилувчи мамлакат иқтисодиёти устувор тармоқлари ривожланишини рағбатлантириш; концессияларни молиялаштириш, капиталлар бозорида давлат преференциялари, ИТТКИни қўллаб-қувватлаш; рақобатлашаётган товарлар ва хизматлар импортини таъқиқлаш; миллий валютани девальвациядан сақлаш чоралари; қарз кафолатлари, қолоқ минтақалар ҳудудида тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантириш; хусусийлаштиришда иштирок этишда намоён бўлади.
Қабул қилувчи мамлакатда халқаро компаниялар фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш икки йўл билан: миллий-ҳуқуқий ва халқаро ҳуқуқий усуллар билан амалга оширилади.
Миллий-ҳуқуқий тартибга солиш миллий ҳуқуқ тизими меъёрлари ва институтларини (маъмурий, фуқаролик ва б.) қўллашдан иборат. Кўп давлатларда хорижий фирмалар фаолиятига таалуқли инвестицион қонунлар ва кодекслар кўринишида махсус қонунчилик шаклланган. Уларнинг асоси – қабул қилувчи мамлакатда хорижий инвестицияларнинг қоидалари, шартлари ва ҳуқуқий кафолатларидир.
Қабул қилувчи мамлакатда хорижий фирмалар фаолиятига тегишли миллий қонунчиликка кўп мамлакатлар хорижий инвесторга қабул қилувчи мамлакат миллий режимини, яъни хорижий инвестор ҳуқуқларини миллий корхоналар ҳуқуқларига тенглаштирувчи шароитларини тақдим этувчи низомни киритадилар. Бундан ташқари, хорижий инвесторнинг қўшимча таваккалчилигини қоплаш учун қабул қилувчи мамлакатнинг миллий қонунчилиги хорижий инвестор учун қўшимча имтиёзлар ва устунликларни кўзда тутади.
Халқаро ҳуқуқий тартибга солиш давлатлараро келишувлардан иборат. У иккитомонлама ва кўптомонлама асосда амалга оширилади. Хорижий инвестицияларни рағбатлантириш ва ҳимоя қилиш ҳақидаги иккитомонлама халқаро шартномалар хорижий инвестициялар статусини аниқлайди ва бир-бирининг сармоялари учун қабул қилувчи мамлакатнинг миллий режимини ўзаро тақдим қилади. Бу шартномалар инвестицияларни сиёсий таваккалчиликлардан ҳимоялаш тўғрисидаги низомлар ва бахсларни ҳал қилиш тартибини ўз ичига олади. Кўпгина капитал экспорт қилувчи давлатлар халқаро иккитомонлама келишувларга қўшимча равишда капитал чиқаришни рағбатлантириш учун ўз фуқаролари ва ҳуқуқий шахслар хорижий инвестицияларини суғурталашнинг давлат тизимларини ташкил этишди.
Кўп томонлама халқаро-ҳуқуқий тартибга солиш кўптомонлама универсал шартнома-келишувлар асосида амалга оширилади. Унда БМТ тизими муассасалари ва интеграцион бирлашмалар (ЕИ, НАФТА, АСЕАН ва б.) иштирок этади.
Хорижий тадбиркорлик масалалари бўйича энг машҳур кўптомонлама универсал конвенцияларга 1965 йил “Қабул қилувчи мамлакатлар ва хорижий хусусий сармоядорлар ўртасида инвестицион бахсларни ҳал қилиш ҳақида”ги Вашингтон конвенцияси киради. Унга биноан унга қўшилган давлатлар ва инвесторлар баҳсларни ҳал қилиш учун ХТТБ қошида инвестицион баҳсларни мувофиқлаштириш бўйича Халқаро марказга мурожаат қилиши мумкин.
1985 йил Сеул конвенцияси асосида ХТТБ қошида хорижий хусусий инвестицияларни суғурталаш бўйича Халқаро агентлик (ХХИСХА) ташкил этилган. Бу тизим бўйича суғуртачи – ХХИСХА суғурталанувчи – хорижий инвестор билан имзоланган шартномага мувофиқ сиёсий ҳавфлар вужудга келган тақдирда суғурталанувчи суғурта шартномасида кўрсатилган миқдорни тўлаш мажбуриятини олади. Суғурталанувчи ўз навбатида суғуртачига ҳар йили суғурта тўловини тўлаш мажбуриятини олади.
1990-йиллар оҳирида БСТ доирасида савдо билан боғлиқ хорижий инвестицияларни тартибга солувчи тизим – ТРИМС (Trade Related Investment Matters) шаклида хорижий инвестицияларни кўптомонлама халқаро-ҳуқуқий тартибга солиш кенг тарқалди. ТРИМС доирасида қуйидагиларни мувофиқлаштириш амалга оширилади:
- хорижий инвесторлар билан қўшма корхоналарда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларда миллий корхоналар маҳсулоти улуши;
- хорижий инвестор корхонасининг у билан қўшма миллий корхона учун маҳсулотида импорт компонентлар улуши кўрсатилган корхона маҳсулотининг экспорт ҳажмига тенг бўлиши ҳақидаги талаб;
- хорижий инвестор ташкил қилган корхоналарда экспорт ҳажмини чеклаш.
БСТ доирасида халқаро компаниялар ва миллий ҳукуматлар сармоявий фаолиятини тартибга солишнинг яна бир йўналиши бўлиб Хизматлар бўйича бош келишув (ГАТС) ҳисобланади.