1-мавзу: фалсафа фанининг предмети, мазмуни ва жамиятдаги роли режа

16-МАВЗУ. ТАБИАТ ВА ТЕХНОГЕН ЦИВИЛИЗАЦИЯ ЭСТЕТИКАСИ
РЕЖА

1. 
   Техноген маданиятнинг шаклланиши.
   
2. 
   Кибернетикалаштириш концепцияси
   
3. 
   Оммавий маданият ва унинг салбий таъсири
   

Мавзунинг таянч иборалари: техника, табиат, техник назария, суюқлик, жисм, оддий кўриш, сезиш, техник ўзгаришлар иқтисодий ва ғоявий муносабатлар, оммавий маданият, ахлоқий бузуқлик ва зўравонлик, индивидуализм, эгоцентризм.

Техникада айрим илмий билимлардан фойдаланишдан ўзига хос антик «техника фани»ни яратишга ўтишни биз Архимед тадқиқотларида кузатишимиз мумкин. Аммо мазкур жараённинг айрим асосларига антик математиканинг ўзида ҳам дуч келиш мумкин. Масалан, Евклиднинг «Асослар» асарида амалга оширилган теоремаларни (қоидаларни) гуруҳлаш техник билимларни гуруҳлашга ўхшаб кетишини пайқамаслик мумкин эмас. (Маълумки, техник назарияларда турдош идеал объектларнинг туркумлари – тебраниш контурлари, кинематик занжирлар, иссиқлик машиналари, электр машиналар ва ҳоказолар тавсифланади.) Евклид турдош объектларнинг туркумларини тавсифловчи математик билимларни алоҳида китобларга бирлаштиради.

Антик математикада (Евклидга қадар яратилган асарларда ва унинг «Асослари»да) бир идеал объектларни (назарияда тавсифланмаган шаклларни) бошқа идеал объектларга (назарияда тавсифланган шаклларга) боғлаш ва ўзгартириш таомили илк бор қўлланилган ва маромига етказилган. Бундай ўзгартиришлар жараёнида нисбатлар («тенг», «катта», «кичкина», «ўхшаш», «параллель» ва ш.к.)га доир билимлар олинган. Кейинчалик бу билимлардан фундаментал фанларда фойдаланилади ва улар параметрлаштирилади, яъни табиий, реал объектлар параметрларининг алоқалари билан боғланади. Ниҳоят, антик геометрияда назарий мулоҳаза юритишнинг икки асосий таомили: тўғри таомил – геометрик қоидаларни исботлаш ва тескари таомил – муаммоларни ечиш яратилган ва маромига етказилган. Бу икки таомил ҳозирги замон техника фанларида «синтез – таҳлил» вазифаларини назарий қўйиш ва ечишнинг тарихий муодили ҳисобланади.
Техник тафаккурнинг айрим унсурларини антик астрономияда ҳам кузатиш мумкин. Назарий астрономиянинг пировард мўлжаллари прагматик хусусиятга эга бўлгани шак-шубҳасиздир (ой ва қуёш тутилишини, сайёралар ва ой чиқиши ва ботишини башорат қилиш, узоқлик ва кенгликни аниқлаш ва ш.к.). Антик астрономиянинг барча объектлари маълум маънода турдош объектларга киритилиши мумкин. Уларнинг моделлари – осмон жисмлари ва эпициклларнинг геометрик тасвирлари шаклининг бир хиллиги ҳам бу фикрни тасдиқлайди. Мазкур моделларда ифодаланган идеал объектлар техника фанларининг идеал объектлари каби шаклланади, яъни айрим назарий ифодаланган ҳодисаларни бошқа ҳодисалар билан боғлаш таомилларини схемалаштириш ва онтологиялаштириш жараёнида яратилади. (Даставвал бу ҳодисалар турдош «фундаментал назариялар» - арифметика, геометрия, пропорциялар назариясида тавсифланган.) Назария доирасида ўрганилаётган реал объектнинг параметрлари ўртасидаги муносабатларни олиш таомили ҳам илк бор антик назарий астрономияда маромига етказилган бўлса керак.
Даставвал назарий астрономия геометрик моделларининг бошланғич параметрлари поғонасимон ва зигзагсимон функцияларни қайд этувчи жадваллардан бевосита ўзлаштирилган. Бу жадвалларни юнон астрономлари бобилликлардан олганлар⁶⁶. Кейинчалик юнон астрономлари осмон ҳодисаларини қайд этувчи янги, «тригонометрик» моделларга, шунингдек мазкур моделларни ўзгартириш жараёнида юзага келувчи талабларга қараб мўлжал олган ҳолда ўз ўлчашларини амалга ошира бошлаганлар (янги даврда бу таомилни Галилей механикага ўтказган, XIX асрда эса у табиатшуносликдан техника фанларига кириб келган).
Осмон жисмлари ва уларнинг траекторияларини фақат худо яратиши мумкин бўлса (улар асосан табиий, космик ҳодисалар сифатида тасаввур қилинади), кемалар қуриш тўлалигича инсон – моҳир техникнинг ишидир. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда Архимеднинг «Сузувчи жисмлар ҳақида» асарида илмий билимлардан техникада фойдаланишнинг ўта қизиқарли кўринишларига дуч келиш мумкин. Асар антик фаннинг барча қонунларига мувофиқ яратилган: аксиома таърифланади, унга мувофиқ теоремалар исботланади, кейинги теоремаларни исботлашда олдинги теоремаларни исботлаш жараёнида олинган билимлардан фойдаланилади. Асар матнида эмпирик билимлар, ўтказилган кузатишлар ёки тажрибаларнинг тавсифлари келтирилмаган; идеал суюқлик ва унга ботирилган идеал жисмлар реал суюқликлар ва жисмларга қарама-қарши қўйилмаган. Умуман олганда, агар «суюқлик» ва «жисм» атамалари реал объектларга нисбатан ишлатилмаса, улар фақат идеал объектлар ва назария яратиш таомиллари билан боғланса, Архимед яратган фанни тавсифлаш усулига кўра Евклид «Асослари»нинг математик назарияларидан ажратиш мумкин эмас. Шунга қарамай, Архимед ўз назариясини яратишда реал суюқликлар ва жисмлар ҳақидаги эмпирик билимлардан фойдалангани ва унинг исботлаш методи математик методдан сезиларли даражада фарқ қилишини кўрсатиш мумкин.
Ўз қоидаларини исботлашда Архимед суюқлик ва унга ботирилган жисмларни тасвирловчи мураккаб чизмалардан фойдаланади. Математик ва физик қоидалар (билимлар) ҳам айни шу чизмаларга тегишли. Чизмаларда Архимед идеал объектлар – геометрик шакллар ва жисмларни, шунингдек тўғри жисмлар ботирилган идеал суюқликни ўзгартиришнинг турли йўлларини намойиш этади ва математик идеал объектлардан физик идеал объектларга ўтади. Бу геометрик жисмлардан кемасозлик амалиётида кемалар кесимларининг моделлари сифатида фойдаланилади. Умуман олганда, Архимед назарияси амалий жиҳатдан тўлалигича кемаларнинг мустаҳкамлиги «қонунлари»ни аниқлашга қаратилган (айни ҳолда ўзгарувчи параметр бўлиб кесим шакли хизмат қилади).
Архимеднинг «техника» фани ҳозирги замон техника фанларидан нима билан фарқ қилади? Ахир уларнинг барчасида техника объектларига амалда мурожаат этилади, уларнинг тузилиши ва фаолияти қонуниятларининг тавсифи келтирилади, шу мақсадда математик аппарат воситаларидан фойдаланилади, техниканинг реал объектлари билан бир қаторда идеал объектлар ҳам ўрганилади. Бизнингча, Архимеднинг «техника» фани билан ҳозирги замон техника фанлари ўртасида принципиал фарқ мавжуд – Архимедда техник назариянинг махсус тили, техника фанига хос бўлган онтологик схемалар ва тушунчалар йўқ. Унинг асарида турли тилларнинг боғланишига ҳали илмий-техник тафаккурнинг махсус, мустақил воситасига айланмаган онтологик схема (чизмалар) ҳисобига эришилади.
Антик маданият техникасининг таҳлилига якун ясар эканмиз, оқилона, фалсафий-илмий тафаккур антик технологиянинг ривожланишига ҳам маълум даражада ўз таъсирини кўрсатганини қайд этиб ўтишни истар эдик. Технологик тафаккур замирида, одатда, оқилона шакллар ётади. Антик фалсафа ва фанда илк бор технологиянинг ривожланиши учун англаб етишнинг адекват шакллари шакллантирилади. Мутаносиб ҳаракат, осмон, жон, мусиқа, давлат, сузиб юрувчи жисмлар ҳақидаги фанларнинг ривожланиши антик техникларга бир қатор янги табиий эффектларни аниқлаш, тегишли соҳалар – ҳарбий машиналар ва кемалар қуриш, астрономик асбоблар ва мусиқа асбоблари ясаш, осмон жисмлари ва сайёраларнинг ҳаракатларини моделлаштириш, механик ва сувда сузадиган ўйинчоқлар ихтиро қилиш, давлатни бошқариш санъатида техника ва технологияни олға силжитиш имкониятини беради.
Техноген цивилизация тахминан ХIV-ХVI асрларда Европада шакллана бошлади. Унинг қадриятлари тизимининг ядроси (мағзи) Уйғониш, Реформация ва Маърифатчилик даврларида вужудга келган эди. У ўз ичига инсон ва унинг дунёдаги ўрнини тушунишни олган эди. Бу аввало инсонга табиатга қарши турадиган, тақдирига табиатни ўзгартириш, уни ўз иродасига бўйсундириш битилган фаол мавжудот деган тасаввурнинг шаклланиши эди. Шунга кўра, инсон фаолияти дейилганда унинг объектларни ўзгартириши ва уларни инсонга бўйсундирилиши тушунилган эди. Объектларни бундай ўзгартирувчанлик қадрияти фақат техноген цивилизацияга хос бўлиб, традицион жамиятларда бу йўқ эди. Бу жамиятларда бунинг акси, яъни, масалан, қадимги хитой маданиятининг “у – вэй” деб аталган таълимотида ифодаланган эди. Ушбу таълимотга кўра инсон олам ритмлари резонансини ҳис этиб яшаши ва у билан ҳамоҳанг бўлиш учун минимал фаолиятда бўлиш керак. Шунинг учун традиционалистик жамиятларда инсоннинг табиат устидан ҳукмронлик қилиши мақсадида уни ўзгартириши мақсади қўйилмаган эди. Техноген маданиятларда эса бунинг акси, бунда, нафақат табиат, балки хатто ижтимоий объектлар ҳам ижтимоий технологияларнинг предметига айланади.
Бундан ташқари, техноген маданиятларнинг пойдеворий қадриятларини характерлашда уларда табиатга ўзига хос, қонуниятли тартибланган, инсон фаолиятининг ашёлар ва манбаини ташкил этадиган объектларнинг жонсиз олами, деб қараш хос бўлганини кўрсатиш мумкин. Бу манбалар эса чексиз, инсон ундан чекланмаган равишда фойдаланиши мумкин деб тасаввур этилганди. Традиционалистик тасаввурларда эса табиатга жонли организм деб, инсонга унинг кичик бир бўлакчаси деб қараш хос бўлган.
Фаол, мустақил шахс масаласида ҳам бу цивилизациялар бир биридан фарқланади. Традиционалистик маданиятларда кишининг шахс бўлиши аввало унинг муайян қатъий аниқ уруғ аймоққа, қатламга (кастага), табақа муносабатларига кириши билан белгиланса, техноген цивилизацияларда шахснинг ўз эркин индивидуаллигига, мустақиллик ҳуқуқига эга бўлиш (шахс автономлиги), турли ижтимоий жамоаларга кира олиш ва бошқалар билан тенг ҳуқуқли бўлиш идеали афзал қадрият бўлади. Традиционалистик жамиятларга эса индивидуал эркинлик ва инсон ҳуқуқлари ҳақидаги бу идеал ёт бўлган.
Техноген цивилизацияларда ҳаётнинг маъносини тинимсиз янгиланишлар ва тараққиёт ташкил этган бўлса, традиционалистик цивилизацияларда ундай эмас. Аксинча, қадимги Хитой мақолларидан бирида “Инсон учун энг оғир ҳол ўзгаришлар жараёнида яшашдир” дейилади.
Техноген маданиятда инсон ва ижтимоий тараққиётни ижобий ютуқларга олиб келадиган ўзгартирувчанлик фаолиятининг муваффақияти объектларни ўзгариш қонунларини билишдан келиб чиқади деб қаралади. Бу қараш ушбу қонунларни билиш билан шуғулланувчи фанни афзал ўринга қўйишга олиб келади. Илмий оқилоналик (рационаллик) ушбу маданият типида инсон билимлари тизимида энг устун ўринга қўйилади, у бошқа барча шаклларга фаол таъсир кўрсатади.