1-mavzu. Falsafa fanining asosiy maqsadi va bo‘lg‘usi pedagoglarga o‘qitilishining nazariy-amaliy ahamiyati. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari Reja

XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda ilg‘or falsafiy, ijtimoiy-siyosiy 

fikrlar.

  Turkistonning  XIX  asr  oxiri,  XX  asr  boshlaridagi  hayoti  murakkab  ijtimoiy-siyosiy, 

ma’naviy  vaziyatiga  to‘g‘ri  keladi.  XIX  asr  ikkinchi  yarmidan  boshlab  Rossiya  tomonidan 

Turkistonning istilo qilinishi natijasida o‘lka hayotida ayanchli va keskin o‘zgarishlar sodir bo‘la 

boshladi. Chor Rossiyasining Markaziy Osiyoni bosib olishga bo‘lgan ehtiyojiga, unga nisbatan 

jadal mustamlakachilik siyosatini yurgazishiga harbiy-siyosiy maqsadi va iqtisodiy ahvoli sabab 

bo‘ldi. Rossiyaning o‘sha davrdagi rivojlanayotgan yengil sanoati uchun paxta, pilla, qorako‘l va 

boshqa  xom  ashyolar  zarur  edi.  Rossiya  tomonidan  Markaziy  Osiyo  istilosiga  g‘oyaviy 

tayyorgarlik  XVIII  asr  boshlarida  Pyotr  I  tomonidan  boshlangan  bo‘lsa,  huddi  shu  davrdan 

boshlab Turkistonda ham istilo uchun tabiiy sharoit etila boshladi. XVIII-XIX asrlarda avj olgan 

mahalliy  oqimlarning  o‘zaro  urush  va  janjallari,  Turkistonning  uchta  mustaqil  xonlikka 

bo‘linishi,  ularning  orasidagi  o‘zaro  ziddiyatlar,  urushlarning  avj  olishi  diniy  mutaassiblikning 

rivojlanishiga olib keldi. Bu holat jamiyatda din peshvolarini muayyan mavqega ega bo‘lib, har 

qanday fan va madaniyat yangiliklariga musulmon axloqiy normalari, islom dini nomidan ko‘r-

ko‘rona qarshilik ko‘rsatib, diniy aqidaparastlikni avj oldirishga sabab bo‘ldi. Natijada Turkiston 

xalqlarining iqtisodiy va madaniy hayoti tanazzulga yuz tutdi. 

Turkiston  hududidagi  Chor  istilosiga  qarshi  harakatlar  milliy  istibdodga,  chorizm 

istilosiga qarshi xalq qo‘zg‘alonlarining turli xildagi ko‘rinishi edi. Tarixiy ma’lumotlarda 1905 

yilga  qadar  Turkistonda  to‘rt  mingga  yaqin  milliy  ozodlik  harakatlari  bo‘lib  o‘tgani  qayd 

etilgan

32

.  Ushbu  harakatlar  zamirida,  aksariyat  hollarda,  mahalliy  aholidan  ko‘chirib 

kelinayotgan  xalqlarga  er-suvni  olib  berishga  qarshi  isyon  yotar  edi:  «General  Kuropatkin 

xokimiyat  o‘z  ehtiyojlari  uchun  qancha  xohlasa,  shuncha  darajada  Yer  va  suvni  ishlatishi 

mumkinligiga  ishonar  edi.  Shuning  uchun  ham  mustamlakani  mustahkamlash  uchun  etnik 

tozalashdan foydalanish va Rossiyadan yangi emmigratsiyani tashkil etish lozim bo‘ldi»

33

.  To‘rt 

mingga  yaqin  ozodlik  harakatlari  mahalliy  kayfiyatdagi  istibdodga  nisbatan  isyon,  ozodlikka 

intilish  aynan  ana  shu  davrlardanoq  istilochilar  tomonidan  qatag‘on  qilingan.  Bir  necha 

misollarni  keltirish  mumkin:  1)  Dukchi  Eshon  qo‘zg‘olonida  chor  askarlaridan  22  nafari 

o‘ldirilgan, 16 nafari yarador bo‘lgan, buning evaziga Mingtepa, Tojik, Qashg‘ar qishloqlari uch 

kun  to‘pga  tutilgan,  chor  askarlari  tomonidan  O‘qchi  qishlog‘idagi  aksariyat  erkaklar  otib 

o‘ldirilgan. Dukchi Eshon qo‘zg‘oloni bo‘yicha ochilgan jinoiy ishda 400 dan ortiq odam jinoiy 

javobgarlikka tortilib, mol mulki musodara etilgan

34

; 2) 1881 yil 12 yanvarida Ko‘ktepada 22,5 

mingdan  ziyod  begunoh  turkman,  qozoq,  o‘zbek,  qirg‘iz  general  Skobelev  guruhi  tomonidan 

vahshiyona  chopib  tashlanadilar

35

;  3)  1864  yil  o‘ris  zulmiga  qarshi  Ettisuvdagi  dunganlar 

qo‘zg‘olon  ko‘tardilar,  lekin  ular  qirib  tashlandi,  hammayoq  qonga  botirildi

36

.  Ushbu 

qo‘zg‘olonlar haqida rus mualliflarining o‘zi shunday ta’kidlaydi: «Istilo davridagi xalq ozodlik 

harakatlari oldida turgan asosiy inqilobiy vazifa mustaqillikni boy bermaslik edi»

37

. 

                                                             

32

 Пясковский А.В. Революция 1905-1907 годов в Узбекистане. –Ташкент.: Госиздат. 1957.118-с. 

33

 Марко Буттино. Революция наоборот.Средняя Азия между падением Царской империи и оброзаванием 

СССР. - М: Звенья.2007.75-с. 

34

  Эгамназаров А. Сиз билган Дукчи Эшон. – Тошкент: Шарқ, 1996. 136-б. 

35

 Ўша манба, 11-б. 

36

 Қаранг: Терентьев М..А. Россия и Англия. - Спб.: Б.И., 1876. - С 65. 

37

 Галузо П.Г. Туркестан-колония. – Ташкент: Коммунист ун-та, 1935. - С. 82. 

---

O‘zbek  xalqining  millat  bo‘lib  shakllanishi,  mustaqil  davlat  g‘oyasi,  milliy  o‘zlikni 

anglash, xalq tafakkurini tubdan o‘zgartirish masalalarini birinchi bo‘lib jadidlar ko‘tardilar.  

Ushbu  harakatning aynan  milliy kontekstda namoyon  bo‘lishining o‘zi  inqilobiy  hodisa 

edi, chunki, jadidchilik vujudga kelgan davrga qadar Markaziy Osiyo hududida mahalliy xalqlar 

identifikatsiyasi  milliy  emas,  hududiy  nuqtai  nazardan  amalga  oshirilgan.  Jadidchilikning 

vujudga  kelishi  Turkistonning  XIX  asr  oxiri,  XX  asr  boshlaridagi  murakkab  ijtimoiy-siyosiy, 

ma’naviy vaziyatiga to‘g‘ri keladi. 

Istilo  siyosati  oqibatida  turkistonliklarni  ezish  va  ijtimoiy  hayotning  oyoq  osti  qilinishi 

ularning  milliy  ongining  kuchayishiga  olib  keldi.  Istilo  siyosatiga  qarama-qarshi  o‘laroq 

millatparvarlik  siyosati  maydonga  chiqdi.  Natijada  chor  Rossiyasi  davrida  turkiy,  islomiy 

madaniyatni qo‘llab quvvatlashga qaratilgan  milliy  harakat kun  sayin kuchayib  borayotgan rus 

madaniyati ta’siriga qarshilik ko‘rsatishni maqsad qilib qo‘ygan Turkiston jadidchilik harakatiga 

aylandi; 

XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi tabiiy ijtimoiy jarayon va hodisalar tufayli jadidchilik 

zaruriy  oqim  sifatida  vujudga  keldi.  va  bu  yirik  ijtimoiy  siyosiy  oqim  o‘z  navbatida  milliy 

o‘zlikni  anglashdek,  tafakkur  tarzini  hosil  qildi.  Bu  tafakkur  tarzining  ilmiy-nazariy,  falsafiy 

ifodasi jadidchilik rahnamolari va vakillari ijodida aks etdi; 

Turkistondagi jadidchilik harakati rus hukmdorligi yoki madaniyatini qabul qilish uchun 

emas,  balki  rus  bosqinchilariga  qarshi  kurashda  milliy  ruhni  yangilash,  mamlakatni 

zamonaviylashtirish va G‘arb mamlakatlaridagi kabi mustaqil davlat barpo etish, millatni saqlab 

qolish uchun yuzaga kelgan milliy demokratik harakat edi. 

Bu  harakatning  vujudga  kelishida  tashqi  siyosiy  omillar  ham  katta  ta’sir  ko‘rsatgan. 

To‘g‘rirog‘i,  jadidchilikning  o‘zi  XIX  asr  oxiri,  XX  asr  boshlarida  butun  Sharq  dunyosida 

qo‘zg‘alayotgan  demokratik  oqimning  bir  qismi  edi.  Tarixdan  ayonki,  dunyo  bu  davrga  kelib 

Buyuk  Britaniya,  Germaniya,  Fransiya,  AQSH,  Italiya,  Yaponiya,  Ispaniya,  Portugaliya  va 

Rossiya  kabi  davlatlar  tomonidan  bo‘lib  olingach,  kapitalistlarning  jahon  monopolistik  ittifoqi 

vujudga  kelgan  va  mustamlaka  xalqlari  ikki  tomonlama  zulm  natijasida  g‘oyat  og‘ir,  nochor 

ahvolda qolgan edilar. Oqibatda mustamlakadagi xalqlarning ziyolilari orasida asta-sekin qaram 

xalqlarni  qashshoqlikdan  qutqarish  uchun  milliy  ozodlik  harakatlari  uyg‘ona  boshladi.  Bir 

qancha  Sharq  mamlakatlarida  Jamoliddin  al-Afg‘oniy  (1839-1897),  Muhammad  Abdo  (  1848-

1905) kabi jamoat arboblari rahbarligida G‘arb mustamlakachilariga qarshi harakat avj olib, asta-

sekin  jadidchilik-taraqqiyparvarlik  g‘oyalarining  tarqalishiga  zamin  yaratib  berdi.  «Jamoliddin 

al-Afg‘oniy ta’limoti o‘z  mohiyatiga ko‘ra  juda qarama-qarshi  bo‘lsa-da, nafaqat Misrda, balki 

Sharq  mamlakatlarining  musulmonlari  tomonidan  ham  qizg‘in  qabul  qilindi  va  XIX  asr 

oxirlarida  musulmon  ziyolilari  dunyoqarashining  shakllanishida  katta  ta’sir  ko‘rsatdi»

1

. 

Jamoliddin al-Afg‘oniy va Muhammad Abdo o‘zlarining diniy islohotchilik, ma’rifatparvarlik va 

ijtimoiy-siyosiy faoliyatlarida musulmonlarni ilg‘or siyosiy hayotga, mustamlakachilarga qarshi 

birlashishga chaqirdilar.  

Jahon  tajribasidan  xulosa  chiqarib,  Sharq  xalqlarining  istibdodga  qarshi  shakllangan 

turkparastlik va islomparastlik ko‘rinishidagi qarshilik oqimlaridan g‘oyaviy quvvat olib, milliy 

yo‘nalishda  rivojlangan  jadidchilikning  kelib  chiqishida  ijtimoiy-siyosiy,  madaniy-ma’rifiy 

omillar  mavjud.  Mahmudxo‘ja  Behbudiy,  Abdurauf  Fitrat,  Abdulla  Avloniy,  Cho‘lpon  kabi 

jadidlar  ilmiy  merosida  ma’rifatparvarlik  ta’limoti  etakchi  o‘rin  tutadi.  Turkistonda 

ma’rifatparvarlik  g‘oyasini  rivojlantirishning  o‘ziga  xos  tomoni,  u  istilo  siyosati  oqibatida 

vujudga  kelgan  millatparvarlik  harakati  bilan  chambatchas  bog‘liq.  Huddi  shu  xususiyat  bilan 

jadidchilik  XIX  asr  oxiri  va  XX  asr  boshlarida  Sharq  mamlakatlarida  keng  tarqalgan 

islomparastlik  va  turkparastlik  harakatlaridan  mohiyatan  farq  qiladi.  Islomparastlik  va 

turkparastlik  harakatlari  maqsad  nuqtai  nazaridan  umumiy  islom  dunyosi  yoki  umumiy  turk 

dunyosi birligi g‘oyasini ilgari surgan, o‘z tabiatida osiyosentrizm g‘oyasini ifodalar edi.  

                                                             

1

  Хакимов  И.М.  Джамал  ад-Дин  Афгани,  его  антиколониальные  взгляды  и  деятельность(1839-1897  гг.) 

Автореф. дисс... канд.филос.наук. – М: МГУ,1971. –С .8. 

---

Jadidchilik  mafkurasi  taraqqiyot  yo‘lini,  ma’rifatparvarlik  yo‘lini  aynan  milliy 

identifikatsiya  orqali,  umuminsoniy  taraqqiyotga  millat  nuqtai-nazaridan  rivojlanish  orqali 

erishishni  tashviqot  qilgani  uchun  ham  yuqorida  nomi  qayd  etilgan  ta’limotlarga  nisbatan 

taraqqiyparvar  edi.  Har  bir  vujudga  kelgan  ta’limot  o‘ziga  o‘xshash,  o‘zidan  avvalgi  kelgan 

ta’limotlarning eng yaxshi tomonlarini olib mukammallashishi nuqtai nazaridan ham jadidchilik 

taraqqiyparvarlikni  namoyon  etgan.  Shuning  uchun  millatparvarlik  va  ma’rifatparvarlik 

ta’limotlari Turkiston ziyolilari ijodlari va faoliyatlarida bir-birining tarkibiy qismiga aylandi.  

Jadidchilik  ta’limotida  ma’rifatparvarlik  g‘oyasi  o‘zbek  xalqining  XIX  asr  oxiri  XX 

boshlaridagi  barcha  ijtimoiy-siyosiy,  ma’naviy  hayoti  murakkabliklari  va  muammolarini  hal 

qilishga qaratilgan keng qamrovli ta’limot edi. Turkiston xalqlarini mustamlaka zulmidan xalos 

etish,  milliy  iqtisodiy  tizimni  barpo  etish,  mustaqil  davlat  tizimini  doimiy  ravishda  saqlab  tura 

oladigan  tafakkur  tarzini  shakllantirish,  milliy  tafakkurdagi  destruktiv  o‘zgarishlar  tufayli 

vujudga kelgan jismoniy kasalliklarni bartaraf etish aynan kelajak avlodni jismonan va ma’nan 

sog‘lom qilib tarbiyalash masalasiga bog‘liq edi.  

Xulosa  qilib  aytganda  millatni  saqlab  qolishda  milliy  intelligansiya  sifatida  shakllangan 

jadidchilik  tarixni,  ma’naviy  ahvolni  jiddiy  mushohada  etgan  holda,  tutqunlik  va  qaramlik 

sabablarini  jamiyatning  o‘zidan  izlashga  harakat  qildi.  Bu  esa,  jamiyatda  haqiqiy  immunitet 

sifatida  shakllanuvchi  milliy  intelligensiya  vujudga  kelishidagi  qonuniyat  edi.  Sababi,  «siyosiy 

va ma’naviy inqiroz jamiyatning ruhiy dunyosini qaytadan jiddiy va bevosita mushohada etishni 

talab etadi»38;  

Jadidlar  jamiyatga  qaytadan  hayot  baxsh  etuvchi  kuchni,  uni  zulm  va  istibdoddan  ozod 

qiluvchi  chorani  ma’rifatda  ko‘rdilar.  CHunki  istibdoddan  xalos  bo‘lish  uchun  eng  avvalo 

tafakkurda o‘zgarish qilish, millatni qullik va murosasozlikka duchor etuvchi fikriy mutelikdan 

ozod  bo‘lish  lozim  edi.  Bu  esa  faqat  ma’rifat  orqali  amalga  oshishi  mumkinligini  jadidlar 

tushunar  edilar.  Lekin  bu  ma’rifat  tashqaridan  kelgan  madaniyat  va  taraqqiyotga  havas  emas, 

milliy  ildizlari  va  salohiyatidan  quvvat  olib  o‘zligini  anglash,  milliy  nafsoniyat,  ozodligini 

himoya qilish xarakteridagi demokratik  ma’rifatparvarlik edi;  

Vatanni  qullik  va  qaramlikdan  ozod  qilishda  ma’rifatparvarlik  milliy  demokratik 

ta’limotda etakchi tamoyil edi. Shu sababli uning tashviqoti ijtimoiy-siyosiy hayotning ilm–fan, 

madaniyat, tarix, din, siyosat kabi barcha sohalarini qamrab oldi. Ushbu kompleks xarakterdagi 

chora  tadbirlardan  maqsad,  milliy  tafakkurdagi  progressiv  o‘zgarishlar  dinamikasini 

tezlashtirish,  demokratik  tafakkur  hosil  qilish,  ularning  amaliy  hayotdagi  transformatsiyasini 

ro‘yobga chiqarish edi.