1-Mavzu Elektron biznes asoslari fanining predmeti va bilish usullari. Elektron bines tushunchasi, tarixi va istiqbollari

3. Savdo nuqtalaridagi hisob-kitoblar elektron tizimlari 
Axborot  texnologiyalarining  yangi  elektron  muhitidan  foydalanish  bilan  bankla
mijozlariga  xizma
a
alishlaridan  biri  bu  ularga 
onlarda  elektron 
xizmatlarini taqdim etish hisoblanadi. 
EFTPOS  (Electronic  Funds  Transter  at  Point  of  Sale  (EFTPOS))  -  chakana  savdo 
tashkilotlarida  pul  mabla
ektro
azish  banklararo  tizimi)  tizimidan  foydala
a 
birinchi tajribalr 1980 yillarga taalluqlidir. 
Bunday  tizimlarni  joriy  qilishdan  maqsad  -  naqd  pul  aylanmalarini  elektro
azmalarga 
almashtirishdan iborat (xususan, 15 dollardan yuqo
an xaridlarga). 
Funksional  nuqtai  nazaridan  EFTPOS  tizimining  asosiy  komponentlari:  savdo  korxonalariga 
atilgan  terminallar,  terminallarni  nazorat  qiluvchi  qurilmalar,  aloqa  tizimi,  prosessing  markaz, 
bank EHM tizimlaridan tarkib topadi. 
Terminallar  xaridorlarga  xizma
atish  joylariga 
atilib,  ular  savdo  firmasixodimlariga 
operasiyalar  haqidagi  axborotlarni  kiritish  va  bank  tizimiga  uzatish  va  mijo
ov 
erasiyalariga  bankning  munosabati  haqidagi  axborotlarni  qayta  olish  va  ekran  monitorida 
uchun foydalaniladi.  
Terminallar bank tomonidan savdo firmasi ix
a be
ay holatda 
ular bankka tegishli hisoblanadi. 
EFTPOS  orqali  amalga  oshiriladigan  operasiyalar  doirasi  zamonaviy  bank  texnologiyalarini 
joriy qilib natijasida kengayib boradi. Terminallarning oxir avlodi savdo faoliyati darajasini bashorat 
qilishi, mavjud ma
otlarni tahlil qilishi, zahiralarni optimal darasini aniqla
onni talablariga 
asosan boshqa operasiyalarni ham bajarishi mumkin. EFTPO
amida xarid qilish lahzasida 
xaridor hisob-raqamidagi mabla a
on hisob-raqamiga 
a
alohida holatlarda mijoz 
hohishiga 
a 
ovlarni keyinchalik qoldirish mumkin. 
 EFTPOS tizimidan foydalanish mijoz uchun bir qator qulayliklarni beradi: 
- bank xizma
ovlar qisqaradi. EFTPOS orqali qilinadigan operasiyalar bahosi naqd 
oshqa 
ov qo ozli hujjatlari orqali amalga oshiriladigan operasiyalar bahosidan bir muncha 
pa
adi; 
- 
ovlar kafolati va mijoz hisob-raqamiga ruxsatsiz kirishlardan ishonchli himoya; 
- 
a naqd pullarga ega 
asdan turib, mahsulot sotib olish imkoniyati. 
Bunday xizmatlar mashhurligi 1994 yilda birdaniga ortib ketdi. 1993 yillardan boshlab banklar 
shaxsiy  kompyuterlar,  raqamli  telefon,  displeyli  telefon  (serene  phone)  va  interaktiv  televideniya 
o
amida uyga xizma
atshini bunday tizimlarini yaratishga yirik intvestisiyalar ajarata boshladi. 
Xususiy  ja
arma 
arga  hisob-raqamlarini  ochi  shva  kredit  olish  kabi 
tranzaksiyalarni  olib  borishga  imkon  beruvchi  telefon  orqa
an-t
xizma
atish 
bunday xizmatlarni oddiy shakli hisoblanadi. Ekspertlar xulosasiga 
a bank xizmatlari tarqatishning 
bunday  tarmoqlari  a ana
alli  sxemaga  nisbatan  bir  muncha  samara
a 
AQSH  aholisining  78  foizi  bank  tranzaksiyalarini  uy  va  ofis  sharoitida  amalga  oshirga
murakkablik  darajasi  shaxsiy  kompyuter  va  oddiy  telefo
asida 
an  displeyli  telefonlardan 
muvaffaqiyatli foydalanilgan. 
Uydagi  mijozlarga  xizma
atish  ba
ollarda  milliy  valyutadagi  hisob-raqamlari  bilan 
chegaralanib  qolmaydi.  Masalan,  YAponiya  bankla
ozlarini  Nyu-York,  London  va  boshqa 
joylardagi hisob-raqamlarining holati haqidagi ma
otlar bilan ham ta
aydi. 
 
ank-Mijo
a
otlar  bazasi  va  telekommunikasiyalariga  asoslangan  axborot 
texnologiyalari  vosita  va  usulla
a  oladi  hamda  elektron  hujjatla
avtomatlashtirilgan tarzda amalga oshirishda bir qator texnologik xususiyatlarga ega 
adi. 
ank-Mijo
a  hisob-kitoblar  elektro
ov  hujjatlarini  mijoz  tomonidan  qabul 
qilinishi  hamda 
avbatida  elektro
ov  hujjatlarini  qabul  qilinganligi  haqida  xabarlantirishni 

---

 
uzatish bilan amalga oshiriladi. Elektron hujja
a EHM hotirasida saqlanadigan va ishlov berilib 
aloqanining telefon tarmo
orqali uzatiladigan ma
otla
amini ifoda qiladi. 
 
ank-Mijo
a  buxgalterlik  hisob-kitoblari  uchun  elektron  hujjatlarning  qo ozli 
nusxalarini  ham yaratish imkoniyatlari ma
adi. 
Tizimda  mijoz  hisob-kitob  raqamidagi  mabla a
xatdan  chiqarishni  amalga 
oshirishning aso
an elektro
ov topshiriqnomalari birlamchi elektron hujjat hisoblanadi. 
 
ank-Mijo
arkazlashtirilgan  boshqaruv  va  uning  elementlariga  belgilab  berilgan 
funksional masalalarga ega 
an global tarmoqni ifoda qiladi. SHunga mos holda bu tizim quyidagi 
funksional quyi tizimlardan tashkil topadi. 
Ma
otlarni  ayirboshlash  modemlar  yordamida  ajratib  berilgan  yoki  kommutasiya 
qilinadigan  aloqa  tormoqlarida  amalga  oshiriladi.  Tizim  yuqori  darajadagi  ishonchlilik,  hujjatlarni 
uzatish  va  qabul  qilish  yuqori  tezligini  ta
ashi  lo
ektro
ovlarni  real  vaqt 
yordamida amalga oshirishga yordam beradi. 
Ma
otlar ayirboshlash paketldar darajasida amalga oshirilib, mijoz paketi quyidagila
ichiga oladi: 
- bir yoki bir nechta 
ov ishonchnomalari; 
- hisob-raqamida
a qilishga buyurtma; 
- mijozning banka uzatmo
an ixtiyoriy matnli yoki boshqa turdagi fayllari. 
Odatda operasiyalar off-line tartibida olib bo
ank-Mijo
an foydalanish mijozga 
hududiy  jihatdan  unga  xizma
atuvchi  bankka  bo
anib  qolish  zaruriyatidan  ozod  qiladi. 
Korxonalar ham  taqdim  etilayotgan xizmatlar sifati va soni  talablarini qondiruvchi  banklarni tanlash 
imkoniyatiga  ega 
a
ank-Mijo
olda  tashqi  hujjat  aylanish  universal  stansiyasi 
maqomiga ega 
orib, uning asosiy masalalari quyidagilardan ibora
oladi: