Elektron bozorning
aviy bozordan farklari.
Elektron bozor deb, uning ishtirokchilari va axborot strukturalari xamda telekommunikastiya
texnologiyalari, tizimlari sharoitida
konuniyatlar bilan xarakterlanadigan ishtirokchilar,
ularning uzaro
jarayonlari majmuasi tushuniladi. Elektron bozor
jismoniy bozorga
nisbatan ancha mukammal rakobat bilan xarakterlanadi. Elektron bozorda xaridor va sotuvchilarning
katta soni ishlaydi, yangi ishtirokchilarning bozorga chivishiga xech kanday tusiklar yuk, barcha
ishtirokchilar axborotdan erkin foydalanadi. Sotuvchilar xar xil ulchamdagi, turli geografik rayonlarda
joylashgan, elektron biznes vositalarini tadbik etishning turli boskichlaridagi kompaniyalar tomonidan
xavola etilganlar. Jismoniy bozordr katta kompaniyalar afzallikka ega. Chunki ular
uzlarining bozordagi katta urni, ulushi sababli
uzlarining tovar yoki xizmatlarini
ancha sifatli, ancha ishonchli deb kabul kilish tuygusini shakllantiradilar. Elektron tijorata bunday
afzallik mavjud emas. Internetni buyuk tarozu xam deyishadi.
Kichik kompaniyalar katta muvaffakiyatga erishishlari va yirik kompaniyalar bilan barobar
rakobatlashishi mumkin. Axborotdan erkin foydalanish xar xil kompaniyalar tovarlari xarakteristikasi
va narxini solishtirishi mumkin bulgan
foydali emas. Axborot texnologiyalari
almashinuvlar natijasida topilgan
, ularning didi va
xakidagi axborotni yigish va
saklashga imkon beradi.
individual xizmat kursatish yondashuvi amalga oshirilishi
mumkin. Bu esa talabning noanikligining darajasini pasaytiradi va korxonaning bu noaniklik
buladigan zararlarini chetlatadi. Axborotning mavjudligi va ochikligi xaridorlarga maksimal darajada
narx kuyishda sotuvchilarga imkon beradi.
Zamonaviy bozorda faoliyat yurituvchi xamma korxonalarni ularning elektron bozorga bulgan
munosabatiga kura 3 guruxga ajratish mumkin:
1.
(brick-and-mortar) kompaniyalar - ular real, jismoniy bozorda faoliyat kursatib,
vaziyatlar majbur kilmasa, elektron bozorga murojaat kilmaydilar.
2.
Aralash (dick-and-brick) korxonalar - ular uz faoliyatlarining bir kismini internet orkali amalga
oshiradilar. Bunday korxonaar faoliyatni kurib chikayotganda elektron biznesning kullanishi
ularga nima berishini aniklash juda muxim.
3.
Tulik elektron (click-only) korxonalar - ular fakat internetda mavjud. Bunda ularning paydo
bulishi sabablarini va ularning foydani kanday olishlarini tushunish juda muxim.
va elektron biznes uzaro munosabatlarini kuyidagicha tasvirlash mumkin (rasm1.5).
Rasm 1.5.
va elektron biznes uzaro munosabatlari sxemasi.
Elektron biznesda xaridorlar xam uz xususiyatlariga ega bulib, ular
jismoniy bozor
xaridorlaridan fark kiladi. Intrenetdan foydalanish
apparat vositalari va
bir bilim
darajasi mavjudligiga boglik. Shu sababli, internet foydalanuvchisini real bozorning urta darajadagi
xaridoridan, umuman olganda, ancha yukori foyda va bilim darajasi bilan xarakterlanadi. Turli
mamlakatlarda ularning profillari va xaridorlik faoliyatining xususiyatlari mavjud. Bu shaxsiy
kompyuterlar, aloka liniyalari tarakkiyoti, mavjud taksimlash tizimlarining ishonchliligi, milliy
xaridor faoliyati xususiyatlariga, keng tarkalganligi
v.b. larga boglik. Lekin bu milliy va davlat xususiyatlari doimiy yoki uzgaruvchanmi, elektron
biznesning keng tarkalishi va texnologiyaning keyingi mukammallashishi bilan bu xolat uzgaradimi
degan savollar ustida uylab kurish kerak.
Elektron biznesda xaridorlarni 3 guruxga ajratish mumkin:
1.
yunalish tarafdorlari - ular sotib olmokchi bulgan tovarni kurish, uni ushlash,
sotuvchi bilan mulokot kilish (savdolashish)ni afzal kuradilar. Bu
ularni
vaziyatlar majbur kilmasa, uz xaridlarini elektron muxitda amalga oshirishga
moyil emaslar. Bunday vaziyatlar iktisod kilish (tejash), mavjud ish grafigini uzgartirish,
ijobiy fikr, dustu tanishlarning maslaxati v. x. bulishi mumkin.
2.
Elektron dukonni uzlashtirgan va uz xaridlarining bir stismini amalga oshirish uchun
Internetdan foydalanadigan xaridorlar. Ular, masalan, talab kilinayotgan tovar narxlari
xakida
olish, zarur tovarlarning bir kismini elektron dukonda buyurtma berish
uchun internetdan foydalanishlari mumkin. Bunda ular xarid kilishning
usulidan voz kechmaydilar.
3.
Barcha xaridlarni on-layn rejimda amalga oshiradigan, ancha oldinlab ketgan
. Ular odatda axborot texnologiyalari bilan professional jixatdan boglik
buladi.
Elektron biznesda
xulki va psixologik reakstiyasi xam uz spestifik kirralariga ega.
tarmok mijozlari katta foyda va bilim darajasiga ega
bir guruxidir. Xarid kilish karorini kabul
kilish uchun ular kupincha etarlicha sifatli va ancha arzon narxlardagi toarlar xakida axborot kidirish
uchun tarmokni tadkik kiladilar, urganadilar.
Tarmok mijozlari oddiy mijozlar dan farkli ularok kulaylikka kuprok
berishlari yoki
kanallarda taklif kilinmaydigan maxsus tovar (xizmat)larni izlashlari mumkin. Tarmok
mijozlari axborotdan foydalanishda kuprok imkoniyatga ega. Shuning uchun, bozor xakida keng
bilimga ega buladilar. Ular boshka mijozlar bilan aktiv uzaro
almashadilar. Ular tovarni
kiymatini aniklash va xarid kilishni tarmokda yoki undan tashkarida amalga oshirishlari mumkin.
Tarmok mijozlarida bilish va kabul kilish
xaridorlarnikidan fark kilishi mumkin. Tarmok
sayti orkali uzaro aloka
ofis yoki dukondagidek tulik va katta xajmli bulmasligi mumkin.
ijozlar texnologiyani tushunish uchun etarli bilim va malakaga ega bulmasliklari mumkin.
Bundan korxona bitim shaxsiyligini (konfidenstialligini) saklay olish xususiyatiga nisbatan mijozning
ishonchsizligi kelib chikadi. Shunisi muximki, tarmok mijozlari katta kuchga ega virtual
birlashmalarga birlashishlari mumkin.
esa mijozlar individual xulk bilan
xarakterlanadi. Bunday birlashmalarda mijozlar bir-biri bilan ,
, bilim, tajriba va fikrlari
bilan almashishlari mumkin. Ularnig fikri tarmok buylab tez tarkaladiva marketing strategiyasining
muvaffakiyati yoki omadsizligini xal kiladi. Virtual birlashmalarda mijozlar bilimlarga ega bulishlari
mumkin. Bu esa marketologlar uchun katta axamiyatga ega vaelekton biznesda marketing
strategiyalarini ishlab chikishda xisobga olinishi kerak. Internet - butun dunyo tarmogi
axborot tarmogi foydalanuvchilaridan xam fark kiladilar. Bu farklar
ularnig professional kunikmalari, kutishlari, maksadlari, faoliyat soxalari v.b.larga boglik.
Elektron biznes, internet, axborot telogiyalari korxonaning barcha muammolarini echishga
qodir panastiya (omil, vosita) xisoblanmaydi.lekin shunchaki marketing vositalaridan biri emas.
Internetga chiqish va u yoki bu elektron biznes modelini qullash borasida korxona yoki tashkilot
tomonidan mavjud strategiya asosida qaror qabul qilinadi. Aynan ana shu strategiya navbatdagi
texnika yangiligini qullash buyicha korxonaning tadbirlari tartibini belgilashi kerak. Bunda korxona
yuqori boshqaruvining urni juda katta. Interent tarmogi va elektron biznes rivojlanishining birinchi
bosqichlarida korxonaning tarmoqqa ulanishi bilan bog liq barcha qarorlar IT- personal tomonidan
qabul qilingan. Korxonaning tarmovdagi faoliyatiga kim
degan savol kupincha javobsiz
qolgan. Elektron bozorlarning zamonaviy rivojlanish bosichida korxonaning internetga chiqishi va on-
layn faoliyat yuritishi strategik sinfga qarashli va ular buyicha qarorlar korxonaning yuqori boshqaruvi
tomonidan qabul qilinishi kerak. korxonada moliya va inson resurslari bulishi shart. Kup sonli dot.com
goyalarining muvaffaqiyatsizligidan sung, bu boeichda internet loyixalarga nisbatan
sarmoyadorlarning munosabati ancha
va extiyotkor bulib qoldi. Sarmoyalar uchun tashkilot
tarmovda tugri marketing strategiyasigaegaligi va uni amalga oshirilishi uchun zaruriy malakaga ega
personalga egaligi kuproq axamiyat kasb etmovda. Xrzirgi vaqtda elektron bozorda zaruriy ish
tajribasiga ega yuqori malakali kadrlarning defistiti xali xam mavjud. Sanab utilgan omillarni tuliq
taxlili va baxolanishidan sunggina elektron bozorga chiqish va internet tarmogida ishlashga qaror
qilgan korxona internet tarmogi uchun uz marketing strategiyasini ishlab chiqishi lozim.
Strategiyani tanlash bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. Birinchidan, korxonaning raqobat
ustunliklari an lab olinadi. Tashqi va ichki muxit taxlili
ishtirish va ular asosida
raqobatchilar xarakteristikasidek berilgan korxona xarakteristikalari, shuningdek, raqobatchilar va
xamkorlar kutishlari bilan taqqoslanishi amalga oshiriladi. Korxona uzining kuchli va zaif tomonlarini
aniqlaydi. Bu unga muvaffaqiyatga erishishi mukin bulgan yunalishlarni ajratishga imkon beradi.
Bundan tashqari korxona bozorda omad omillarini aniqlashga yordam beradigan bozor imkoniyatlari
va taxdidlarini baxolaydi. Potenstial muvaffaqiyatli yunalishlar va muvaffaqiyat uchun muxim omillar
solishtirilishi korxonaga raqobat qilish ustunliklari xaqida tushuncha beradi va strategiyani ishlb
chiqarishga imkon yaratadi. Bundan sung bazaviy strategiyani ishlab chiqish navbati keladi,
korxona uzining maqsadlariga qanday erishishi xaqida qisqscha
beradi. >abul qilingan bazaviy
strategiyaga asoslanib, korxona boshqaruvi uning barcha bulimlari barcha bosqich darajalarida
tuplamlar taxlilini utkazadi. Bunday taxlil natijalari korxonaning unga ochilgan imkoniyatlarni
qullaganmi, raqobatchilarga uz urnini boy berganmi - shuni aniqlashga yordam beradi.
Tuplam taxlili va ajratilgan rakobat ustunliklari taxliliga aeoelanib, cheklangan korxona reeurelarining
turli xil bozor va faoliyat yunalishlari urtaeida takeimlanishini optimallashtirish mumkin.
Korxonaning internet etrategiyaei umumiy marketing etrategiyaeining bir kiemi xieoblanadi. U uz
etrategik makeadlariga erishish uchun shu korxona tomonidan internet voeitalari va imkoniyatlarini
kullashni aeoelaydi. Internetga chikish moda yoki barcha korxonalar elektron bizneeni ishlatayotgani
bilan tushuntirilishi mumkin emae. Korxonaning bunday karor kabul kilishi uchun keekin eabablari
bulishi lozim. Bunday eabablarga kuyidagilarni kiritish mumkin:
Jiemoniy bozorda rakobat ueishi;
Rakobatchilar,
, xamkorlar tomonidan yangi texnologiyalarning kullanishi;
Elektron bizneeni kullaydigan yangi
lar eegmentiga chikish ietagi.
Yangi kanalni kullab, mavjud mijozlar xaridlarini kengaytirish intilishi.
Kutishlarni, operastiya bajarish vaktini kamaytirishga intilish v.x.
Uz faoliyatida internetni ishlatayotgan korxonalarni (brick-and-click) elektron bizneeni kullash
makeadi va eabablariga boglik xolda, bir nechta kategoriyalarga bulish mumkin:
Jiemoniy yoki elektron tovar yoki xizmatlar eotish orkali kushimcha daromad olishga intiluvchi
korxonalar. Bu kataloglar buyicha va chakana eavdo bilan shugullanadigan jiemoniy tovar
eotuvchilari bulishi mumkin. Ular kataloglarni intrnet orkali tarkatish, uz tovarlari xakida axbrot
xavola etish, buyurtmalar olish v.x.larga karor kiladilar. Xuddi shu kategoriyaga bozor
strategiyasini
dallollar (
bir biznee soxasidagi dallollar, aukstionerlar v.b.) ni
kiritish mumkin.
Bizneening turli soxalarida bitimni amalga oshirish muddatini kiekartirish va kutilmalarni
paeaytirishga intiluvchi korxonalar: tovarlarni takeimlash, mijozlar bilan munoeabatlarni
boshkarishda, yangi tovarlarni yaratish, axborotni tarkatish, fondlar aylanishi eoxalarida.
Uz savdo markalarini yaratish va mustaxkamlashga intiluvchi korxonalar
reklama/yurgizish;
mijozlar bilan doimiy alokani amalga oshirish;
yangi tovarlar xakida axborot tarkatilishi;
tashkilot eiyoeatining uzgartirilishi;
mijozlar v.b. maksadli auditoriyalar urtasida muxokamani amalga oshirish;
korxona mijozlari bilan uzok muddatli munosabatlar urnatish tizimi doirasida
bilan
doimiy suxbatni amalga oshirish uchun Internetni kullaydilar.
Internet orkali faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalar orasida xar xil maksadlarga intiluvchi
tashkilotlar mavjud. Bu Internetda chakana savdo bilan shugullanuvchi (e-tailing), tarmokda xar xil
xizmatlar taklif kiluvchi korxonalar, biznes xamkorlar tanlashni
dallollar, internetda
ishlash uchun yordam va kumak taklif kiluvchi vakillar (portallar, kidiruv tizimlari), veb-birlashmalar
kurish bilan shugullanuvchi , yangi elektron tovar yoki xizmatga bagishlab yaratilgan korxonalar dir.
bozorda bulganidek, elektron bozorning asosiy ishtirokchilari tashkilot,
va tovar, xizmatlarni
kiluvchilardir. Elektron bozorda korxona muvaffakiyatli faoliyat
yuritishi uchun u rivojlangan korporativ axborot tizimiga ega bulishi kerak. Bu tizim asosiy biznes
jarayonlarni kullab-kuvvatlanadi va internetga chikish uchun kichik tizimga ega. U orkali elektron
biznes soxasida tashkilot uz vazifalarini amalga oshiriladi.
Ishlatilayotgan resurslar va dasturiy muxitning yukori tezlikdagi uzgarishini xisobga olgan xolda
zamonaviy tashkilotni samarali boshkarish ancha murakkab vazifa xisoblanadi. Bu vazifaning echimi
korporativ axborot tizimlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday tizimlar mavjud biznes jarayonlarni
kullab-kuvvatlanishi, xamda boshkaruvning strukturasi va usullariga mos kelishi kerak. elektron
biznes nuktai nazaridan zamonaviy axborot tizimlarini
bazasini boshkarishning
zamonaviy tizimlarini kullash imkoniyati bilan server-mijoz arxitekturasi asosida amalga oshirish
maksadga muvofikdir. Bundan tashkari ular xar xil nazrat usullari va axborot resurslaridan
foydalanishni cheklash yordamida xavfsizlikni
, taksimlangan axborotni kayta ishlashni
kullab- kuvvatlashni, ochik standartlar evaziga turli xil operativ mustakil funkstional bloklardan
kurilishning modul prinstipi, shuningdek, internet va internet texnologiyalarni kullab-kuvvatlashni
zarur. Korporativ axborot tizimlarida tashki iktisodiy muxit bilan aloka elektron biznes
karorlari - interaktiv veb-vakolatxonalar va portallari bilan integrastiya xisobiga
. Veb-
vakolatxonalar (korporativ vakolatxona) deb, birinchi navbatda reklama - marketing vazifalarini xal
kiluvchi internet tarmogidagi korxona sayti tushuniladi.
Veb-vakolatxona odatda korxona xakida axborotga ega buladi: uning rivojlanish tarixi,
yangiliklar va press-relizlar, korxona tomonidan taklif kilinadigan tovar va xizmatlarning asosiy
kurinishlari xakida
, voxadagi faoliyati xakida axborot, distribyutor va diler tarmoklari v.x.
Masalan, integrashtirilgan korporativ axborot tizimlarida
tizimi (B2B distribution) maxsulot
ishlab chikaruvchisi va tarkatuvchisi urtasida uzgaruvchan alokani
. Bu elektron
dukonlarda tovarlar xakidagi axborotni operativ yangilashga imkon beradi.
Rasm 2.2. Elektron biznes texnologiyalari (sotish)
Tashkilot tulikligicha elektron biznes vazifalarini amalga oshirish uchun korporativ portallar (EIP
- Enterprise Information Portal - dasturiy apparat kompleksi) yaratadilar. Ular ishchilar, mijozlar,
xamkorlarga tashkilotning turli axborot resurslaridan erkin foydalanishga imkon yaratadi. Bu axborot
resurslari: dasturlar, korporativ va boshka
, tashkilot va korxonalar vazifalari va
maksadlari bilan mos keluvchi, taklif kilinuvchi xizmatlar (kidiruv tizimlari, elektron pochta yoki
elektron taxtachasi, buyurtmani bajarish jarayoni olib boruvchi buyurtma tizimi yoki nazorat
tizimi). Ish mazmuniga kura portal nafakat tashki iktisodiy muxit bilan alokani amalga oshiradi, balki
ishlab chikaruvchi va
,
urtasida uzaro munosabatlar muxitini yaratadi.
Masalan, xaridlar yoki
tizimlari texnik-material resurslarga extiyojlari xakida axborot
joylashtirishga,
kidirish va ulardan tijorat takliflarini olish, tenderlar takiloti va
boshkalar uchun imkon yaratadi (rasm 2.3). Barcha
ot tizimda standartlashtirilgan katalogga
mos ravishda sinflashtiriladi va saklanadi.
Rasm 2.3. Elektron biznes texnologiyalari (
)
Bozor ishtirokchilarining uzaro munosabatlarining shakllari:
Elektron savdo maydonchalari.
Do'stlaringiz bilan baham: |