1-Mavzu Elektron biznes asoslari fanining predmeti va bilish usullari. Elektron bines tushunchasi, tarixi va istiqbollari

 
 
2. Elektron biznes modeli va uning asosiy jihatlari. 
Kompyuter  tizimlari  samaradorligini  oshirish  va  tarmoq  texnologiyalarining  mukammallashtirilishi 
yangi  iqtisodiy  faoliyat  turi  -  elektron  biznesning  shakllanishiga  olib  keldi.  Elektron  biznes  - 
biznesning 
  xos  turi 
,  axborot  texnologiyalarini  ishlab  chiqarish,  savdo  va  tovarlar  va 
xizmatlarni taqsimlash jarayonlariga 
 
 tadbiq qilish orqali amalga oshiriladi. Elektron 
biznes  asoslarini 
  chiqish 
  fan  sohasi  kalit  tushunchalar   va 
 
shakllantirishdan  boshlash  maqsadga  muvofiq.  Bugungi  kunda  ishlatilayotgan 
  va  traktovkalar 
ularning  mualliflarining  mutaxassis  tayyorgarligi  va  orttirilgan  tajribasiga  mos  kelib,  iqtisod 
sohasidagi voqealarni faqat qisman qamrab oladi va bir qancha  nuqtai nazarlarni 
 aks ettiradi. 
Masalan,  IBM  kompaniyasi  mutaxassislarining 
 
  "Elektron  biznes  -  bu  asosiy  biznes 
jarayonlarni  Internet  texnologiyalar  orqali  amalga  oshirish".  Internet  biznes  enstiklopediyasining 
 
  esa  u  foyda  olish  maqsadida  ichki  va  tashqi  aloqalarni  amalga  oshirish  uchun  global 
axborot  tarmoqlarining  imkoniyatlaridan  foydalanadigan  har  qanday  biznes  faoliyat.  Bu 
 
Internet  tarmo ining  rivojlanishi  va  amaliy  q
  nuqtai  nazaridangina  iqtisod  sohasida  yuz 
bergan  jarayonlarni  aks  ettiradi.  Shubhasiz,  milliy,  shaxsiy  va  korporativ  kompyuter  tarmoqlarining 
yagona Internet tarmo iga birlashishi elektron biznes rivojlanishi va mustahkamlanishi jarayonlariga 
sezilarli 
 
.  Lekin 
  doiradagi  masalalarni  echish  uchun  Internet  tarmo i 
tomonidan  taklif  qilinadigan  usullar  majmuasi  sifatida  elektron  biznes  savollarini  umumiy  yoki 
elektron marketing savollarining qisman 
 chiqilishi perspektiv deb hisoblab 
. Chunki 

---

tizimning  maxsus  texnik  xususiyatlari  iqtisodiy  jarayonlarning 
  tasvirini  aniqlab  berishga 
imkon bermaydi. 
Global  tarmoq  iqtisodiyoti  xususiyatlarini  tahlil  qilish  va  tashkilot,  korxonalarning  elektron  biznes 
sohasidagi  tajribasini 
  bilan  yangi  kategoriyalar  va  tushunchalarning 
 
  hamda 
  darajasini  aks  ettiruvchi   modelni  tuzish  va  bugungi  kun  talablariga  mos  keladigan 
  shakllantirish  mumkin.  Model  asosida  u  yoki  bu  biznes  faoliyati  shakliga  mos  biznes 
jarayonlar  -  biznes,  tijorat,  savdo,  marketing  turadi.  Bunda  YuNIDO 
 
  elektron  biznes  
q
 
 bosqichi - marketing, ishlab chiqarish, savdo, 
 
 tutiladi. Axborot, 
kommunikastiya  texnologiyalari  va  tizimlarini  q
  darajasi  chegara  (
) 
,  u 
 
biznes (tijorat, savdo)ni elektron deb hisoblasa 
. 
XXI  asr  boshida  elektron  biznesni  axborot,  telekommunikastion  texnologiya  va  tizimlarni  q
 
orqali biznes jarayonlarni amalga oshirish deb tushunish kerak. Ammo biznes jarayonlarning bir qismi 
innovastion texnologiyalarni ishlatmasdan amalga oshirilmoqda. Bu esa "biznes" va "elektron biznes" 
tushunchalarini mustaqil kategoriyalar sifatida ajratishga imkon beradi, lekin ular orasidagi farq asta-
sekin 
qolib bormoqda. 
Korxonaning  masalalarida   zamonaviy  texnologiyalar  elektron  biznes  modelida  elektron  marketingni 
zamonaviy  biznes  asosi  sifatida  qarashga  imkon  beradi.  Bunda  marketing  masalalari  shunchalik 
muhim  va  katta  hajmga  egaki, 
  hollarda  
  marketing  faoliyati  -  biznes  tahlil  (BI  - 
Business  Intelligence), 
  bilan  aloqalarni  boshqarish  (CRM  -  Customer  Relations 
Management), 
  zanjirlari  boshqaruvi  (SCM  -  Supply  Chain  Management),  bilimlarni 
boshqarish (KM - Knowledge Management) axborot texnologiya vositalari orqali amalga oshiriladi. 
  
Elektron biznes paydo 
 birinchi xabarchisi XX asr oxirlari ancha qisqa davr ichida biznes 
shakllarining  sezilarli  transformastiyasi 
.  70  yillar  oxiri  80  yillar  boshlarida 
 
arzon tovar va xizmatlar bilan 
 olgan yapon ishlab chiqaruvchilarining yutu i bilan tugagan 
ommaviy ishlab chiqarish davri sifat davriga almashdi. Bu davrda asosiy masala ishlab chiqarilayotgan 
mahsulot  sifatini 
 
.  Buning  uchun  tashkilot  ichki  samaradorligini  belgilab  beruvchi 
zamonaviy  usullar  va  texnologiyalar  ishlab  chiqilgan  hamda  tadbiq  etilgan.  Ularga  boshqalaridan 
tashqari  korporativ  axborot  tizimlari  sinfi  ERP  (Enterprise  Resource  Planning)  -  tashkilot  resurslari 
rejalashtirish ham qarashli. Lekin bu davr ham 
, chunki 
 mahsulotga nisbatan 
 
fikrini  shakllantirdi.  Endi  mahsulot  nafaqat  arzon  va  sifatli 
,  balki  xaridorning 
  xos 
talablariga  mos  kelishi  kerak.  Buni  amalga  oshirishda  birinchi 
  yagona  axborot  fazosini 
tashkillashtirishning  vositasi  sifatida  Internet  namoyon 
.  Internet  tarmo i  ishlab 
chiqaruvchilarga 
 
  va  ularning  har  xil  talablari  tomon 
  ochdi  hamda 
mijozlarga 
 buyurtmalarini korxonani boshqarish tizimiga kiritishga imkon yaratdi. Bu holat CSRP 
(Customer  Synchronized  Resource  planning)  -  xaridor  bilan 
 
  doirasida  resurslarni 
rejalashtirish standartiga asoslangan boshqarish tizimi rivojlanishining yangi bosqichiga olib keldi. 
Shunday  qilib,  elektron  biznes  biznesning  yangi  shakli  sifatida 
  biznes  jarayonlarini  rivojlangan 
ichki  va  tashqi  texnik  infrastrukturasi  bilan  standartlashtirgan  strukturalashtirilgan  korxona  va 
tashkilotlar  asosida  shakllana  boshladi.  Biznes  shakllarining  transformastiyasi  tarixan  birin  ketin 
rivojlangan,  lekin  hozirgi  kunda  bir  vaqtning 
  mavjud 
  bozorning  uch  asosiy  modeli 
paydo 
 olib keldi. Birinchi model ishlab chiqaruvchi bozori deyilib, unda hukmron 
 
ishlab chiqaruvchi egallaydi (rasm 1.1.). Aynan u, qaysi tovar, qanday hajmda, qanday narxda ishlab 
chiqarish, kimga va qaerda uni taklif qilish, 
 tovarning mavjudligi va xarakteristikalari 
xaqida qanday xabar berishni belgilaydi. 
XX  asrning  90  yillar  boshlarigacha  ustunlikka  ega 
  etakchi  kompaniyalar  biznes  modellari 
kuchli  material  bazaga  asoslangan.  Bu  baza  aktivlari  ishlab  chiqarish,  taqsimlash,  tovarlar  sotish  va 
xizmat 
 uchun biznes xususiyatlariga bo liq holda ishlatilgan. Bunday korxonalarning asosiy 
indikatorlari  ishlab  chiqarish,  zaxira  aylanmasi,  sarmoya   samarasi 
.  Bunday  korxonalar 
q
-quvvatlanishi  axborot  texnologiyalari  tomonidan  ERP(Enterprise  Resource  Planning) 
korxonalari resurslarni rejalashtirish tizimlarini yaratish va tadbiq etish 
 bilan amalga oshirilgan. 
  

---

Bu  model  farmastevtika  kompaniyalari  tomonidan  yaxshi 
  q
.  Ular  ilmiy  tadqiqotlarga 
sarmoya  ajratadilar,  olingan  natijalardan  yangi  dori  yaratish  uchun  ishlatadilar,  potenstial 
  ular  haqida  xabar  beradilar  va 
  kanallar  orqali  amalga  oshiradilar.  Yana  bir 
misol hammaga 
 Microsoft kompaniyasidir. 
Ikkinchi  model  dallol  bozori  deb  atalib,  ularning  dominant  roli  bilan  belgilanadi.  Ular  ularga  ishlab 
chiqaruvchilarga  qanday  tovar,  kimga  va  qanday  hajmda  ishlab  chiqarish  kerakligini  aytib 
turishgaimkon  beradigan 
  haqidagi  barcha 
 
  q
  
mujassamlashtirganlar. Bu turdagi kompaniyalar logotipi barcha mamlakatlarda tanilgan 
kompaniyasidir. 
  
Axborot  texnologiyalari  va  tizimlari  rivojlanishi,  tarqalishi  bilan 
  mavjud  tovarlar  va 
xizmatlar  haqida  axborot  olish,  eng 
  tanlash  imkoni  va  huquqiga  ega 
,  uning  suveren 
(mustaqil) 
  olib  keldi.  U  endi  dallollarga  bo liq  emas  va  talab  qilinayotgan  tovar 
xarakteristikasi,  komplektlash  (yi ish)  sifati,  soni  va  hatto  narxi 
  ishlab  chiqaruvchiga 
shartlarga 
 
  berishi  mumkin. 
  ishlab  chiqaruvchi  va  dallol 
  aloqa 
inistiatori  (tashkilotchisi)  hisoblanadi.  Bu  esa  bozorning  uchinchi  modeli    interaktiv  bozorning 
mavjudligi haqida gapirishga huquq beradi. 
  
  biznes  modellarini  q
  (ishlab  chiqaruvchilarga  va  kanallarga 
) 
kompaniyalar foydasi 
 ketma-ket qisqarishi, biznes jarayonlarning tezligini oshirish zarurati 
va ularning bozor 
 reakstiyasi avval tashqi  strukturalar tarmo ining  yaratilishiga  olib 
keldi.  Hozirgi  kunda 
  - 
zanjirining  sezilarli  qismi  bunday  strukturalarga 
qda.  Shund
  q
  qiymat  birlashmalarining  shakllanishiga  olib  keldi.  Ularda 
mahsulot markasi yoki brendining kompaniya egasi 
 jalb qilish va ushlab qolish, ular 
bilan 
  aloqalarni  boshqarish,  tashqi  alyanslar  va  strukturalar  bilan  boshqaruvga 
 
moliyaviy va mehnat resurslarini 
. Bu kompaniyalarni 
 
 biznes 
modeliga kiritish mumkin. Chunki brend   bu alohida tovar yoki xizmat qiymati haqidagi 
 
miyasidagi mavjud tushuncha 
, u bozrdagi 
 turli mahsulotlar ichidan aynan birini tanlashga 
imkon beradi. Shuni aytish lozimki, bu yangi biznes modelining asosi brend sarmoyasi, 
 brendiga 
ega  kompaniyaning  biznes  hamkorlari  bilan  hamkorligi 
.  Ular  q
  qiymat  (value  added 
chain) yaratilishi zanjirini aks ettiradi. Bunday kompaniyalar tarmo i q
 qiymat birlashmalari 
(Value  added  communities)  deb  atala  boshlandi. 
 
 
  biznes 
transformastiyasiga sanoatning avtomobil va kompyuter kabi etakchi sohalari misol 
 oladi.