1-Мавзу: “Электрон бизнес асослари” фанининг предмети ва билиш усуллари (2 соат)

Reja:

1. 
   Elektron tijoratni olib borish ta’minlashning strategik
   

yunalishlari.

2. 
   Elektron tijoratda kompyuter jinoyatchilari.
   
3. 
   Axborot xavfeizligini ta’minlashning tashkiliy eavollari.
   

Aeoeiy tushunchalar: axborot xavfeizligi; kompyuter jinoyatchilari; gayriqonuniy valyuta operastiyalari.
1. Elektron tijorat olib borish xavfeizligini ta’minlashning etrategik yunalishlari.
Yangi axborot texnologiyalari va global axborot tarmoqlari yordamida xavfeiz elektron tijoratni xavfeiz olib borishni ta’minlash muammoei xozirda jaxondagi eng muxim muammolardan biridir. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda yangi axborot texnologiyalari bozori va elektron tijorat bozorining umumiy aylanishining kureatkichi aeta - eekin 1 trln. dollarga yaqinlashayotgan bir vaqtda turli xildagi xuuqbuzarliklardan (qalloblik, ugrilik, eaytlar blokirovkaei va b.) buladigan yuqotishlar bir necha un mlrd. dollarga baxolanadi.
Kompyuter jinoyatchiligiga qarshi kurash muammoei jaxonning etakchi mamlakatlari yoki boshqacha qilib aytganda "eakkizlik" mamlakatlarining birlashib xarakat qilishini talab etadi.
"Sakkizlik" mamlakatlarining Denver dagi (1997 yil) uchrashuvidagi davlatlar boshliqlari nutqida ikki yunalishdagi xarakatlarni kuchaytirish lozimligi belgilab utilgan:

1. 
   Tranechegaraviy aeoeda kompyuter va telekommunikastiya texnologiyalarini ishlatish yordamidagi tekshiruv va yuqori texnologik jinoyatlar.
   
2. 
   Davlat etrukturaeini "yuqori texnologik" jinoyatlarning qaerda joylashuvidan qati nazar ularga qarshi tura olish uchun texnik va xuquqiy imkoniyatlar bilan ta’minlash.
   

"Sakkizlik" mamlakatlari vazirlarining 1997 yil dekabrida Vashingtondagi yigilishida yuqori texnologiyalar eferaeidagi jinoyatga qarshi kurashish buyicha xarakterlar tamoyillari va rejaei qabul qilingan. "Sakkizlik" davlatlarining ularni amalga oshirish buyicha qarori mamlakat boshliklarining Birmingdagi (1998 yil) va Kyolne (1999 yil) uchrashuvlarida taediqlangan. 1999 yil oxirida "eakkizlik" davlatlari vazirlarining uchrashuvini utkazish eay’ -xarakatini Roeeiya uziga oldi va oktyabrda Moekvada tranechegaraviy tashkiliy jinoyatchilikka qarshi kurashish buyicha konferenstiya bulib utdi.
"Sakkizlik" davlatlari vazirlarining nutqlarida yuqori texnologiyalar eferaeidagi jinoyatchilikka qarshi kurashishning etrategik yunalishlari aniqlab olingan:

1. 
   Xuquqiy tizimning takomillashuvi;
   
2. 
   Saqlanadigan kompyuter ma’lumotlariga kirishning tranechegaraviy
   

tamoyillarini ishlab chikish;

3. 
   Yukori texnologiyalar doirasidagi imkoniyatlarni aniklash va identifikastiyalash mexanizmlarini takomillashtirish;
   
4. 
   Mulokot markazlari tarmogini tashkil etish;
   
5. 
   Yukori texnologiyalar doirasidagi tadbirkorlar bilan xamkorlik alokalarini rivojlantirish.
   

Ayniksa, Internetdagi kalloblik xavfi ta’kidlab utildi. Nutkda kursatiladiki, Internet kallobligi barcha shaklda elektron tijoratning rivojlanishiga va iste’molchilarning elektron tijorat tranzakstiyalarga bulgan ishonchlariga sezilarli xavf -xatar soladi. Vazirlar jinoyatchilar ishlatadigan jarayonlar sxemasi, ishlatiladigan usullar va texnikalar, jinoyat kurbonlari va xukukni ximoya kiluvchi organlar tomonidan olib boriladigan xarakatlar buyicha axborot almashish axamiyatini belgilab utishdi.
2.Elektron tijoratda kompyuter jinoyatchilari.
Kompyuter jinoyatchilarining umumiy tavsiflari. Xukukiy amal kilish amaliyoti shuni kursatadiki, elektron tijorat soxasida sodir etilgan jinoyat sodir etilishidagi kuyilgan faktlar orasida dalillar yigimining murakkabligi isbotlashning va bunday ishning sudga oshirilishining kiyinligi bilan ajralib turadi.
Oxirgi yillarda elektron tijoratni olib borishda sodir etilgan jinoyatchilik muammosiga etarli e’tibor ajratilgan. Ammo bularning asosiy kismi kompyuter jinoyatchiligining xukukiy va kriminalogik aspektlarini urganib chikishga bagishlangan va etarli mikdordagi ilmiy ishlarning mavjudligiga karamasdan elektron tijorat doirasidagi jinoyatchilikdan ogoxlantirish muammosi etarli urganilmagan. Shu katorda boshkaruvchilarning ushbu guruxdagi jinoyatchilikning oldini olish, ilmiy asoslangan va amaliyotda sinab kurilgan maslaxatlarni ishlab chikish masalasi eng e’tiborli xisoblanmokda.
"Kompyuter jinoyatchiligi" iborasining uzi 60 - yillarning boshida ilk bor E;M ni ishlatish yuli bilan sodir etilgan jinoyatchilik xodisasi aniklanganda Amerika matbuotida paydo bulgan. Xrzirgi vaktda kompyuter jinoyatchiligi tushunchasiga turlya xil nuktai nazarlar mavjud. Kupchilik mutaxassislar nuktai nazari bilan nisbatan asoslangan va bulishilgan tushuncha bulib, axborotni avtomatlashtirilgan kayta ishlash soxasidagi gayrikonuniy xarakatlar xisoblanadi. Kupchilik mamlakatlar konunchiligi, shuningdek, MD; mamlakatlaridagi konunchilik aynan shu yondashuv doirasida rivojlana boshladi.
Birinchi bulib kompyuter jinoyatchilari tarkibi 1979 yil A>Sh ning Dallas shtati Amerika davlatlari assostiastiyasi anjumanida shaklantirilgan.
Ushbu davrda kompyuter jinoyatchiligi tarkibining kuyidagi shakllari taklif etilgan:

1. 
   Yolgon taklif va suz berishlar bilan berkingan xolda yoki uzini boshka shaxs sifatida kursatgan xolda pul, xususiy mulk yoki xizmat olish maksadida kompyuter xisoblash tizimi yoki kompyuterlar tarmogidan foydalanish yoki foydalanishga xarakat kilish;
   
2. 
   Kompyuter, xisoblash tizimi, kompyuterlar tarmoklari yoki ulardagi matematik ta’minot tizimlari, dasturlari yoki axborotlarini uzgartirish, zarar etkazish, yuk kilish yoki ugirlash maksadidagi bilib sodir etilgan xarakatlar.
   
3. 
   Kompyuterlar, xisoblash tizimlari yoki kompyuterlar tizimlari aro alokani kasddan buzish.
   

Milliy konunchiliklarni birlashtirish maksadida 1989 yil istalgan, shuningdek elektron tijorat soxasidagi kompyuter jinoyatchiligi bilan boglik konunchilikni ishlab chikarish buyicha umumiy strategiyasini keltirib chikarish uchun Evropa Ittifoki katnashuvi - mamlakatlariga tavsiya etilgan xukuklarni buzuvchi ruyxat Evropa Ittifokining vazirlar maxkamasi tomonidan ma’kullangan va tasdiklangan. Ushbu kompyuter jinoyatchiligining ruyxati uz ichiga eng kam va shartli bulmagan konunbuzarliklarni oladi. Elektron tijorat axborot xavfsizligi tizimining xalkaro talablariga mos keluvchi xalkaro mikyosdagi elektron biznesni olib borish va amalga oshirishda minimal ruyxatni (birinchi navbatda) va shartli bulmagan ruyxatni (iloji boricha) inobatga olmok lozim.
Anik kompyuter jinoyatchilari taxlili asosida elektron tijoratga katta zarar etkazuvchi eng oddiy xarakatlarni ajratish mumkin:

• 
  xisob rakamlari va tulov kogozlarini kalbakilashtirish;
  
• 
  tulov xujjatlarini kalbakilashtirish;
  
• 
  nakd va nakd bulmagan pul vositalarini talon-taroj kilishi;
  
• 
  tulangan tulovlarning ikkinchi bor olinishi;
  
• 
  kalbaki xisob rakamlariga pul vositalarining utkazilishi;
  
• 
  yolgon tulov bilan xarid kilish (masalan, kalbakilashtirilgan yoki ugirlangan kredit kartochkasi bilan);
  
• 
  gayrikonuniy valyuta operastiyalari;
  
• 
  gayrikonuniy kreditlarni olish;
  
• 
  kuchmas mulkni gayrikonuniy boshkarish;
  
• 
  gayrikonuniy yul bilan imtiyozlar, xizmatlar va tovarlarni olish;
  
• 
  maxfiy axborotni sotish.
  

Mavjud baxolarga kura sodir etilgan kompyuter jinoyatchiligining 52% i pul vositalarini talon -taroj kilish, 16% i kompyuter asbob - uskunalari vositalarini buzish va yuk kilish, 12 % i dastlabki ma’lumotlarni almashtirish, 10 % i dasturlar va axborotlarni ugirlashni tashkil etadi.
Xujalik sub’ektining axborotlashtirish xususiyatlari jinoyatni sodir etish sharoitiga salmokli ta’sir kursatadi. Bunda kuyidagi kursatkichlar anik rol uynaydi:

1. 
   Xujalik sub’ektidagi kompyuterlar mikdori va ularning turlari;