1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

3. O‟zbekistonda lizing xizmatlari bozori rivojlanishining istiqbollari. 
 
O‗zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 
2002-yil 
28-avgustdagi 
«Lizing 
operatsiyalarining  istiqboldagi  rivojini  rag‗batlantirish  tadbirlari  to‗g‗risida»gi  Farmoni 
mamlakatda  lizing  biznesi  uchun  qulay  soliq  muhitini  yaratib  berdi.  Moliyaviy  xizmatlarni 
kengaytirishdagi mavjud muammolar hal etildi.  
Qonunchilikka kiritilgan o‗zgarishlar O‗zbekistonda lizingni rivojlantirish yo‗lidagi qator 
to‗siqlarni bartaraf etishga qaratilgan edi. Jumladan, lizing oluvchining lizing operatsiyasini o‗z 
mablag‗lari  hisobidan  moliyalashtirish  bo‗yicha  me‘yor,  hamda  fuqarolik  qonunchiligidagi 
mavjud  turli  talqin  etilishi  mumkin  bo‗lgan  tushuncha  va  ziddiyatlar  olib  tashlandi.  Umuman 
olganda qonunchilikka kiritilgan o‗zgarishlar quyidagi muammolarni hal etdi: 
1.  Fuqarolik  kodeksi  va  «Lizing  to‗g‗risida»gi  Qonunda  lizing  beruvchi,  lizing  oluvchi  va 
mulk sotuvchilarning huquq va majburiyatlari yanada to‗la va aniq ko‗rsatilgan bo‗lib, bu lizing 
operatsiyalarini amalga oshirishda mustahkam qonunchilik asosini yaratdi; 
2.  Prezidentning  2002  yil  28  avgustdagi  «Lizing  operatsiyalarining  istiqboldagi  rivojini 
rag‗batlantirish  tadbirlari  to‗g‗risida»gi  Farmonidan  kelib  chiqqan  holda  Soliq  kodeksi  va 
«Bojxona tarifi to‗g‗risida»gi Qonunga o‗zgartirishlar kiritildi; 
3.  Lizing  oluvchi  o‗z  majburiyatlarini  bajarmagan  holda,  lizing  beruvchi  mol-mulkni  talab 
qilib olishi bo‗yicha soddalashtirilgan mexanizm protsessual xo‗jalik kodeksiga kiritildi. 
Bundan  tashqari  «Lizing  to‗g‗risida»gi  Qonundan  operativ  lizing  tushunchasi  olib 
tashlandi,  hamda  amaldagi  qonunchilikdagi  turlicha  talqin  etilishi  mumkin  bo‗lgan  ayrim 
ziddiyatlarga  barham  berildi.  Qilingan  yana  bir  o‗zgartirish-lizing  muddatlariga  tegishli  bo‗ldi. 
Ma‘lumki,  jahon  amaliyotiga  muvofiq  lizing  o‗rta  va  uzoq  muddatli  moliyalashtirish  manbai 
hisoblanadi.  Lizing  shartnomalarida  oldi-sotdi  shartnomalariga  nisbatan  ko‗proq  soliq 
imtiyozlari  mavjud  bo‗lganligi  sababli,  sohta  lizing  bitimlarining  tuzilish  holatlari  kuzatilishi 
mumkin.  Shuni  hisobga olgan holda lizingning eng qisqa muddati  12 oy  qilib  belgilanib,  sohta 
lizing shartnomalari tuzilishining oldini olish uchun asos yaratildi.  
Shunday  qilib,  lizing  uchun  moliyalashtirishning  boshqa  usullari  kabi  bir  xil  soliq 
sharoitlari yaratildi.  
Qonunchilikdagi o‗zgarishlar lizing bozori rivojlanishiga ijobiy ta‘sir ko‗rsatdi, jumladan 
2002  yilda  2001  yilga  nisbatan  lizing  kompaniyalarining  lizing  operatsiyalari  48%ga,  tijorat 
banklarining  esa  –  30%ga  oshdi.  2003  yil  yakunlariga    ko‗ra,  O‗zbekistonda  Kichik  va  o‗rta 
biznes subyektlariga lizing asosida 37.5 mln AQSH dollari miqdorida asbob-uskunalar berilgan. 
Xalqaro lizing operatsiyalar hajmi ham sezilarli darajada oshdi va 2003 yilning birinchi yarmida 
O‗zbekistonga  qo‗shma  korxonalar  va  xalqaro  lizing  kompaniyalari  tomonidan  40  mln  AQSh 
dollari miqdoridagi asbob-uskunalar lizing asosida olib kirildi. 

---

Bu  ijobiy  o‗zgarishlar  xalqaro  moliyaviy  institutlar  e‘tiborini  torta  boshladi.  Jumladan, 
2002 yilning oxirida Xalqaro Moliyaviy Korporatsiya (XMK) va yevropa Tiklanish va Tarqqiyot 
Banki  (YTTB)  tomonidan  –  «O‗zbeklizing  Interneshnl  AJ»  lizing  kompaniyasi  uchun  umumiy 
hajmi  4,5  mln.  AQSh  doll.  miqdoriga  teng  kredit  liniyasi  ochildi.  Hozirgi  paytda  XMK 
tomonidan O‗rta Osiyo mamlakatlarida lizingni moliyalashtirish Fondini tashkil etish ustida ish 
olib bormoqda  
Ta‘kidlash  joizki,  kiritilgan  o‗zgarishlar  nafaqat  lizing  kompaniyalari  faoliyatiga  ijobiy 
ta‘sir ko‗rsatadi, balki mamlakat lizing sohasiga ichki va tashqi investitsiyalar kirib kelishiga olib 
keladi.  O‗zbekistondagi  tijorat  banklari  ham  lizing  loyihalarini  moliyalashtirishning  hajmlarini 
yanada oshiradilar.  
Ma‘lumki,    O‗zbekistonda  lizing  operatsiyalari  8  ta  lizing  kompaniya  va  13  ta  bank 
tomonidan  amalga  oshiriladi.  Farmonning  joriy  qilinishi  lizing  xizmatlari  bozoriga  yana  yangi 
tijorat  banklarining  qo‗shilishiga  olib  keldi.  Farmon  e‘lon  qilinganidan  so‗ng  2002  yilning 
oxiriga  qadar  bu  ikki  bank  tomonidan  300  mln.  so‗m  miqdoridagi  110ta  loyihani 
moliyalashtirildi.  Bu esa o‗z navbatida lizing bozorida tijorat banklarining ulushining oshishiga 
olib  keldi.  Banklar  tomonidan  umumiy  hajmi  1,3 mlrd.  so‗m  miqdoridagi  154 ta  yangi  loyiha 
moliyalashtirildi.  Prezident  Farmonida  lizing  uchun  kredit  kabi  soliq  muhiti  yaratilib,  tijorat 
banklarining lizing operatsiyalaridan oladigan foydaning oshishiga imkoniyat tug‗dirildi.  
O‗zbekistonda  2002  yilda  ham  huddi  2001  yildagidek  lizing  kompaniyalarining  lizing 
operatsiyalaridagi hajmi tijorat banklarnikiga nisbatan ancha yuqori bo‗ldi: lizing kompaniyalari 
umumiy  hajmi  45,6  mlrd.  so‗m  miqdoridagi  2310  ta  loyihani  amalga  oshirdilar.  2003  yilda 
Respublika  tijorat  banklari  tomonidan  6.476  mln  so‗m  miqdoridagi  lizing  operatsiyalarini 
amalga  oshirilgan,  bu  esa  2002  yil  natijalarga  nisbatan  deyarli  5  barobar  o‗sganligidan  dalolat 
beradi. Hamda 2004
2
 yilda 2003 yilga nisbatan amalga oshirilgan lizing operatsiyalarining xajmi 
60%ga oshdi va umumiy xajmi 10,2 mln. AQSh dollarini tashkil etdi. 
Lizing  litsenziya  talab  qilmaydigan  faoliyat  turi  bo‗lganligi  tufayli,  mamlakatda  lizing 
operatsiyalari  faqat  lizing  kompaniyalari  va  tijorat  banklari  tomonidan  amalga  oshirilibgina 
qolmadi.  Masalan,  mamlakatda  telekomunikatsiya  va  aloqa,  shuningdek  qurilish  sohalarida 
faoliyat  olib  boruvchi  kompaniyalar  2003  yilning  dastlabki  5 oyi  ichida  chet  el  lizing 
beruvchilaridan  umumiy  hajmi  40  mln.  AQSh  doll.  miqdoridagi  zarur  texnologiyalarni  o‗z 
faoliyatlariga jalb qildilar.  
Ayni  chog‗da,  lizing  faoliyati  uchun  imtiyozlarning  yaratilishi  moliyaviy  bozorda 
raqobatni  yanada  kuchaytirdi.  Lizing  xizmatlarining  ulushi  oshib  borishi  natijasida  bozor 
kengayib borishi bilan birga, moliyalashtirish bahosining pasayishiga olib keldi. Xorijiy tajribaga 
ko‗ra  lizing  xo‗jalik  subyektlari  uchun  o‗z  faoliyatlariga  asosiy  vositalarni  jalb  qilishda  bank 
kreditining muqobil vositasi sanaladi. Ba‘zi davlatlarda lizing o‗rta muddatli moliyalashtirishdan 
ustunroq  turadi.  Bundan  O‗zbekiston  banklari  lizing  bozorining  kengayishidan  zarar  ko‗radi 
degan  xulosa  kelib  chiqmaydi.  Aksincha,  iqtisodni  moliyalashtirishda  yetakchi  bo‗lib 
hisoblangan  banklar  o‗z  faoliyatlari  doirasini  kengaytirish  va  qo‗yilmalarning  samaradorligini 
oshirish  imkoniyatiga  ega  bo‗ladilar.  endilikda  tijorat  banklari  bir  tomondan  mustaqil  ravishda 
lizing  operatsiyalari  o‗tkazish,  ikkinchi  tomondan  esa  lizing  kompaniyalari  faoliyatini 
moliyalashtirish uchun qiziqishlari oshmoqda. Lizing kompaniyalari faoliyatini moliyalashtirish 
banklar  uchun  o‗z  kredit  portfelini  diversifikatsiyalash,  hamda  asosiy  qaltisliklarni  lizing 
kompaniyalari zimmasiga o‗tkazish uchun sharoit yaratadi.  
Yuqorida  qayd  etilgan  lizingga  oid  qonunchilikga  muhim  ahamiyat  kasb  etuvchi 
o‗zgarishlarning kiritilishi, lizing xizmatlari bozorining istiqbollarini bashorat qilish imkoniyatini 
beradi. Shunga qaramasdan lizing faoliyati rivojini qiyinlashtiruvchi omillar mavjud, ulardan eng 
muhimi 
ushbu 
sohada 
moliyaviy 
resurslarning 
yetishmasligidir. 
Amalda 
lizing 
kompaniyalarining kapitalizatsiyalashuvi unchalik yuqori emas, tijorat banklari esa ushbu sohada 
o‗z zahiralaridan ehtiyotkorlik bilan foydalanmoqdalar.  
                                                 
 

---

Lizing  kompaniyalari  lizing  oluvchilar  uchun  asbob-uskunalarni  bank  kreditlari  evaziga 
jalb qiladilar. Bu esa lizing oluvchi uchun kreditga nisbatan lizingning qiymatini oshiradi. 

 
Lizing  olishi  mumkin  bo‗lganlar  va  lizing  beruvchilar  lizingning  mohiyatini  va 
afzalliklarini  yetarlicha  tushunmasliklari,  buning  oqibatida  lizing  loyihalarining  miqdorini 
cheklanganligi;  

  Lizing  yordamida  jalb  qilinadigan  asbob-uskuna  va  texnika  to‗g‗risida  ma‘lumotlar 
bazasining yetishmasligi; 

 
Lizing bozori infratuzilmasining shakllanmaganligi, lizing kompaniyalarining tarmog‗i 
rivojlanmaganligi,  hamda  ushbu  sohadagi  barcha  subyektlar  uchun  xizmat  ko‗rsatadigan 
konsalting firmalarining yo‗qligi; 

  Lizing kompaniyalari uchun malakali mutaxasislarning yetishmasligi lizing kelishuvlari 
hajmini chegaralab qo‗yadi va lizing xizmatlari bozorini rivojlanishiga to‗sqinlik qiladi. 
Yana  bir  to‗sqinlik  qiluvchi  omil  bu  –  soliqqa  tortish  maqsadida  jadallashgan 
amortizatsiyaning qo‗llanmasligi. XX asrning 50-yillarida lizing AQSh va yeropada jadallashgan 
amortizatsiyaning  qo‗llanishi  oqibatida  muhim  moliyaviy  dastak  darajasiga  ko‗tarilgan. 
Rossiyada  ham  aynan  shunday  yo‗l  tutilib,  amortizatsiyaning  bu  usuli  orqali  hisoblangan 
koeffitsienti 3 gacha etib belgilangan.  
Jadallashgan  amortizatsiyaning  qo‗llanilishi  ishlab  chiqaruvchi  va  xizmat  ko‗rsatuvchi 
sohaning  shakllanishiga  turtki  bo‗ldi.  Shuningdek  bu  samoyadorlarga  iqtisodiyotning  real 
sohalariga jalb qilinadigan kapital qo‗yilmalarning hajmini oshirish imkoniyatini berdi. 
Jadallashgan  amortizatsiya  so‗nggi  10  yillikda  Polsha,  Chexiya  Respublikasi  va  Isroilda 
muvaffaqiyatli qo‗llanib kelinmoqda va bundan nafaqat lizing, balki malakatning ishlab chiqarish 
sohalariga investitsiyalar oqimini oshirish maqsadida qo‗llanilmoqda.  
O‗zbekistonda  lizing  uchun  olib  kirilayotgan  texnologik  uskunalarni  QQS  va  bojxona 
to‗lovlaridan  ozod  etish  jarayonlari  takomillashtirilishi  zarur.  Amalda  ushbu  jarayonlarda 
quyidagi muammolarga duch kelish mumkin: 

 
«texnologik  uskunalar»  atamasiga  va  texnologik  deb  yuritish  mumkin  bo‗lgan 
uskunalar uchun aniq mezonlarning belgilanmaganligi bu sohada turlicha talqinlarga olib keladi; 

 
banklarga  uskunalarni  «texnologik»  ekanligini  aniqlash  va  lizing  maqsadlari  uchun 
olinayotganligini tekshirish singari banklar uchun xos bo‗lmagan vazifa yuklatilgan; 
O‗zbekistonda  lizing  operatsiyalarini  rivojlantirish  va  takomillashtirish  uchun  qator 
tashkiliy-uslubiy tadbirlar amalga oshirishi lozim. 
Birinchidan,  O‗zbekistonning  barcha  viloyatlarida  lizing  kompaniyalarini  tashkil  etib, 
faoliyatlarini  lizing  operatsiyalari  o‗tkazish  orqali  jadallashtirish  zarur.  Ularning  ba‘zilarini 
qishloq hududiga joylashtirilishi esa qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini  qayta ishlash va  yangi ish 
o‗rinlarini yaratilishiga zamin yaratadi. 
Ikkinchidan,  lizing  operatsiyalarini  olib  borishda  tashkilot  va  fuqarolarni  moddiy 
rag‗batlantirish,  hamda  ular  tomonidan  lizing  loyihalarini  amalga  oshirishda  moliyaviy 
kafolatlarni berish maqsadida O‗zbekistonda lizingni qo‗llab-quvvatlash va rivojlantirish Fondini 
tashkil  etish  lozim.  XMK  O‗rta  Osiyo  mamlakatlarida  lizingni  moliyalashtirish  Fondini  tuzish 
arafasida.  Fondning  asosiy  vazifasi  xalqaro  moliya  institutlari  va  donorlik  tashkilotlari  bilan 
hamkorlikda ushbu mamlakatlarda lizing operatsiyalarini rag‗batlantirish uchun ularga moliyaviy 
resurslarni yetkazib berishdan iboratdir. 
Uchinchidan,  lizingning  yaxshi  rivojlanishi  uchun  lizing  biznesining  infratuzilmasini 
yaratib,  bunga  xalqaro  moliyaviy  institutlarni  jalb  qilish,  hamda  raqobatchilik  muhitini 
rivojlantirish  lozim.  Lizing  xizmatlari  nafaqat  lizing  kompaniyalari  va  banklarning  o‗z 
mablag‗lari hisobidan, balki banklarning krediti shaklidagi jalb qilinadigan qarz resurslari orqali 
ham amalga oshirilishi kerak. 
To‗rtinchidan,  qonunchilikda  bir  shaxs  ham  ishlab  chiqaruvchi,  ham  sotuvchi    va  ham 
lizing beruvchi sifatida ishtirok etishi mumkinligi masalasini ko‗rib chiqish zarur.  

---

Beshinchidan,  qonunchilikka  uskunalarning  jadallashgan  amortizatsiya  me‘yorlarini 
qo‗llash,  shuningdek  mustaqil  ravishda  soliqqa  tortish  bazasida  belgilangan  amortizatsiya 
me‘yoridan ikki barobar ko‗p bo‗lgan summani olib tashlash kabi o‗zgarishlarni kiritish zarur. 
Shu  bilan  birga  butun  respublika  hududida  lizing  infratuzilmasini  shakllantirish  zarur. 
Lizing  sohasini  kengaytirish  uchun  lizing  kelishuvlarini  ta‘minlovchi  keng  axborot  bazasini 
yaratish  hamda  lizing  loyihalarini  amalga  oshirishda  ko‗maklashadigan  konsalting  firmalar  va 
boshqa  vositachi  tashkilotlarni  tashkil  etish  kerak.  Iqtisodiyotning  yanada  rivojlantirish  davrida 
yuqori raqobatbardoshli obyektlarning qo‗llanilishini ta‘minlash va chet el investitsiyalarini jalb 
qilish  lizing  rivojlanishining  asosiy  shartlaridan  biridir.  Lizingni  rivojlantirish  tadbirlari 
belgilanayotganda mahalliy va chet el qatnashchilari uchun teng sharoitlar yaratilishi lozim.  
Lizing  bo‗yicha  axborot  ta‘minotiga  katta  e‘tibor  berilishi  zarur.  Lizing  kelishuvlari 
bo‗yicha  axborot  ta‘minoti  avvalo  lizingni  jadal  rivojlantirish  maqsad  qilib  qo‗yilgan 
viloyatlarda  yaxshi  yo‗lga  qo‗yilgan  bo‗lishi  kerak.  Mahalliy  va  chet  el  firmalari  o‗rtasidagi 
munosabatlarni yanada takomillashtirish uchun hammabop axborot tizimini yaratish lozim.