1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

5-Mavzu: Bozor infratuzilmasida birjalar va ularning faoliyati. 
                            Reja: 
1. Birjalar faoliyatining mohiyati va ahamiyatii. 
2. Birjalar turlari va ularning faoliyat yuritish mexanizmi.  
3.  Mamlakatimizda  birjalar  faoliyatini  rivojlantirish  bo‘yicha  amalga  oshirilayotgan 
islohotlar. 
 
 
1. Birjalar faoliyatining mohiyati va ahamiyati. 
 
Jahon  xo‗jalik  aloqalarining  rivojlanishi  ma‘lum  tartib-qoida  asosida  doimiy  faoliyat 
yurituvchi  ulgurji  bozorlar  -  birjalarning  paydo  bo‗lishiga  olib  keldi.  Hozirgi  vaqtda  dunyo 
miqyosida amalga oshayotgan savdo  jarayonlarida birjalar muhim o‗rinni egallaydi. 
Birjalar  –  ma‘lum  qoidalar  asosida  doimiy  faoliyat  yurituvchi  tartibli  bozordir.  Uning 
o‘ziga  xos  xususiyatlaridab  biri  –  savdoda  sotilayotgan    va  sotib  olinayotgan  tovarning  o‘zi 
ishtirok  etmasdan,  balki  uning  namunasi  va  tovarning  mavjudligini  tasdiqlovchi  hujjatlarning 
bo‘lishi yetrli bo‘ladi. 
Birjalar unda sotilayotgan tovarlarga qarab quyidagi turlarga bo‗linadi: 
tovar birjasi, fond birjasi va  valyuta birjasi. 
 
Dastlabki tovar birjalari XVI asrda Yevropada (Antverpen, London, Lion, Tuluza) paydo 
bo‘lgan.  1593-yilda  tashkil  topgan  Antverpen  birjasi  o‘zining  doimiy  faoliyat  yuritish  uchun 
binosiga  ega  bo‘lgan  va  unga  kiraverishda  ‖In  usum  negotiatorum  cujuscunque  nationis  ac 
linguae‖, ya‘ni ‖Barcha xalqlar va elatlar savdo ahli uchun‖ deb yozib qo‘yilgan. Agar G‘arbiy 
Yevropada  birjalar  ishbilarmonlarning  tashabbuslari  orqali  tashkil  topgan  bo‘lsa,  Rossiyada  u 
1705-yilda imperator Pyotr I ning farmoniga ko‘ra tashkil topgan. AQShda esa dastlabki birjalar 
XIX asrning boshida paydo bo‘lgan.  
Bozor  munosabatlarining  rivojlanishi,  transport  va  aloqa  vositalarining  takomillashuvi 
natijasida  birjalarning  soni  va  ularda  sotiladigan  tovarlar  assortimentining  qisqarishiga  olib 
keldi. Agar birjalar faoliyatining dastlabki davrida ularda 200 dan ortiq tovarlar savdosi amalga 
oshgan  bo‘lsa,  hozirgi  davrda  ularning  soni  70  dan  ortiqni  tashkil  etmoqda.  Tovarlar  xalqaro 
savdosining taxminan 15-20 foizi ularning hissasiga to‘g‘ri keladi. 
Birjalarda sotiladigan tovarlarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: 
a) energetik xomashyo – neft, dizel yoqilg‘isi, benzin, mazut, gaz va hokazo; 
b) rangli va qimmatbaho metallar – mis, alyuminiy, qo‘rg‘oshin, nikel, oltin, kumush, platina va 
hokazo; 
d) don mahsulotlari – bug‘doy, makkajo‘xori, sholi, arpa va hokazo; 
e)  moyli  ekinlar  urig‘i  va  ularni  qayta  ishlash  natijasida  olinadigan  mahsulotlar  –  paxta  moyi, 
soya, soya moyi va boshqalar; 
f) tirik hayvonlar va go‘sht – yirik shoxli qoramol, cho‘chqa va hokazo; 
g)  oziq-ovqat  sanoati  va  konditer  mahsulotlari  –  shakar,  qand,  kofe,  kakao,  kartoshka, 
shirinliklar, tuxum, yeryong‘oq va hokazo; 
h) to‘qimachilik xomashyosi – paxta tolasi, tabiiy va sun‘iy ipak, jun va hokazo; 
i) sanoat xomashyosi – kauchuk, yog‘och va boshqalar. 
 
Eng  yirik  birja  markazlari  AQSh,  Angliya  va  Yaponiyada  joylashgan.  Jami  birja  tovar 
aylanmasining 90 foizi ushbu mamlakatlar hissasiga to‘g‘ri keladi.