1-мавзу: Биология фанидан ўқув услубий мажмуалар таҳлили

Ўқувчиларнинг ўқув-тадқиқотларини ташкил этиш
Умумий ўрта таълим мактабларининг ҳар бир битирувчиси компетенциявий ёндашувга асосланган ДТС билан меъёрланган билим, кўникма ва малакаларни эгаллаши, унда таянч ва фанга оид компетенциялар шаклланган бўлиши шарт. Ўқувчиларда мавжуд билимлар бойлигини тўхтовсиз мукаммаллаштириш эҳтиёжи мустақил билим олиш фаолиятини юрита олишига бевосита боғлиқ бўлади. Инсоннинг мустақил фикрлаши ва ижодий қобилияти қанча ривожланган бўлса, унинг мустақил билим олиши ҳам шунча юқори бўлади. Фикр мустақиллигининг мавжудлиги ўқувчида мустақил билим олиш эҳтиёжининг пайдо бўлишига асос бўлади. Фикри мустақил бўлган ўқувчида ўз-ўзини тафтиш қилиш, ўз эҳтиёжларини аниқлаш ва уларни қондириш истаги бўлади. Мустақил фикрли инсон ҳамиша ўз қарашларини асослайди ва ҳимоя қилади. Юқорида баён этилган фикрлар бугунги кунда педагогик жараёнда ўқувчиларда янги билимларни мустақил излаб топиш, уларни эгаллаш, зарур ахборотларни тўплаш, фаразларни илгари суриш, муайян фикрга келиш, якуний хулоса чиқариш кўникмаларини шакллантирадиган усуллардан фойдаланиш долзарб эканлигини кўрсатмоқда. Таълимнинг вазифаси ўқувчиларга келажак ҳаётда зарур бўладиган шундай усулларни эгаллашларига ёрдам беришдан иборатки, бунда ўқувчилар ўз кучи, имконияти, қобилияти, лаёқати, қизиқишларини объектив баҳолаш орқали тўғри қарор қабул қила олсинлар. Ўқувчиларда бундай шахсий сифатлар тадқиқотчилик фаолиятида, ўқув лойиҳаларини бажариш давомида шаклланади. Ҳар бир ўқувчи қандайдир маънода изланувчи-тадқиқотчидир. Ўқувчиларнинг тадқиқотчилик фаолиятини изланувчанликка, ижодкорликка етакловчи фаолият деб ҳисоблаш ўринлидир. Чунки бу фаолият ижрочи инсонни эмас, балки замон талабига мос ижодкор ва тадқиқотчи инсонни тарбиялайди. Тадқиқот ва кузатишлар режа асосида тизимли тарзда олиб борилиши, мақсад аниқ ифодаланган ва ўқувчиларнинг имкониятларидан келиб чиққан бўлиши лозим. Ўқитувчи тадқиқот ва кузатишлар учун ўқувчини қизиқтира оладиган мавзуларни тўғри танлаши билан ўқувчининг кузатувчанлиги, хотираси, ижодий фикрлаш қобилиятининг мукаммаллашувига шароит яратади. Ўқувчилар ўзлари танлаган мавзу асосида якка, икки ўқувчи ҳамкорлигида, кичик гуруҳларда тадқиқотларни олиб борадилар. Тадқиқот давомида ўқувчилар кундалик юритишлари мақсадга мувофиқ. Ўқувчилар нафақат алоҳида воқеа ва ҳодисаларни қайд этишга, балки уларни таҳлил қилишга, улар орасидаги боғлиқликни аниқлашга ўрганишлари лозим. Тадқиқот якунида ўқувчилар олинган натижаларни расмийлаштирадилар. Тадқиқот натижаларига бағишланган тақдимотлар тайёрлайдилар. Тадқиқотчилик ишлари ўқувчиларда илмий ишларга қизиқишни уйғотади ва мустаҳкамлайди. Ўқувчиларнинг ўқув тадқиқот ишларини олиб боришни ташкил этиш бўйича тавсиялар:
1. Тадқиқот мавсусини танлаш ва мақсадларни белгилаш. Ўқувчига тадқиқот мавзусини тўғри танлашда ўқитувчининг ёрдами зарур. Тадқиқот мавзуси ўқувчининг ёши, билим савияси, қобилияти ва имкониятидан келиб чиқиб танланади. Ўқитувчи раҳбар сифатида тадқиқот режасини тузишга, мақсади, муаммони тўғри белгилашга, тадқиқотга тўғри ёндашишга ёрдам беради. Тадқиқот учун танланган мавзу ўқувчини қизиқтира олиши, уни изланишга жалб эта олиши лозим.
2. Тадқиқотни режалаштириш ва методларини белгилаш. Бу босқичда ўқувчи тадқиқот муаммосига тегишли адабиётлар, мақола ва қўшимча маълумотларни ўрганади. Ўқитувчи керакли адабиётларни ва медиаманбаларни тавсия этади. Бундай ишлар ўқувчини кутубхонада ишлаш, мустақил равишда зарур маълумотларни қидириб топиш, маълумотлар орасидан кераклисини саралай олиш каби кўникмаларни ҳосил қиладилар, бу эса “Ахборотлар билан ишлаш компетенцияси” (ТК-2) элементларини шакллантиришга имкон беради. Ишни режалаштириш тадқиқот методини танлаш, кузатиш ҳажми ва тажрибалар сони аниқлаш, тадқиқот учун қанча вақт ажратишни тахмин қилиш заруриятини назарда тутади, бунда “Математик саводхонлик, фан ва техника янгиликларидан хабардор бўлиш ҳамда фойдаланиш компетенцияси” (ТК-6) элементлари шаклланади. Тадқиқот методлари унинг мақсади ва предмети билан боғлиқ. Тажриба ва кузатишларга асосланган тадқиқотларни олиб борганда ҳар қандай тажриба ва синовларни бир неча марта такрор ўтказиш зарурлигини ўқувчиларга уқтириш лозим. Тасодифлар туфайли ягона натижа доим ҳам тўғри бўлавермайди. Шунинг учун бир неча бор қайта синовда бир хил натижа олингандан сўнггина тегишли хулосалар чиқариш мумкин.
3. Тадқиқотдан кутилаётган натижани муҳокама қилиш ва баҳолаш, тадқиқот гипотезасини аниқ ифодалаш. 4. Маълумотлар тўплаш, тажрибалар ўтказиш, натижаларни таҳлил қилиш орқали дастлабки олинган далилларни қайд этиш.
5. Олинган далилларга асосланиб, тадқиқот натижаларини баҳолаш, хулосалаш.
6. Олиб борилган ишни расмийлаштириш. Тадқиқотни кичик маъруза,
тақдимот, слайдлар, тарзида расмийлаштириш мумкин.
Ўрта ёшли мактаб ўқувчиларининг биология курси бўйича олиб борадиган ўқув тадқиқот ишлари ўқувчиларда мустақил ишлаш, тажрибалар ўтказиш, кузатишлар олиб бориш, натижаларни қайта ишлаш, тўғри хулосалар чиқара олиш кўникмаларини ривожлантиришга қаратилади ва тадқиқот ишларининг алгоритмини эгаллашларига имкон яратади. Ўқувчиларни тадқиқот ишларига жалб этиш учун, энг аввало, уларнинг қизиқишларига таяниш керак. Ўрганилаётган объект ёки воқеа, ҳодиса ўқувчи учун муҳим аҳамиятга эга бўлиши ва қизиқишини ҳамда билим даражасини ошириши лозим. Бироқ таклиф этилаётган мавзулар ва тадқиқот методлари ўқувчиларнинг психо-физиологик имкониятлари даражасидан ошмаслиги керак. Тадқиқот фаолияти тушунарсиз ва мураккаблиги билан ўқувчиларнинг ўқишга, ишлашга хоҳиш-истакларини сўндирмаслиги, аксинча, уларни тўғри фаолиятга йўналтириши керак.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда ўқувчилар учун ботаникадан қуйидаги тадқиқот турларини таклиф этиш мумкин:
Тезкор (экспресс) тадқиқотлар. Ўқувчилар қуйидаги мавзуларда экспресс-тадқиқотлар ўтказишлари мумкин: шаҳар кўчаларини кўкаламзорлаштириш учун экиладиган дарахтларни ўрганиш (дарахтнинг номи, шох-шаббасининг тузилиши, баргининг морфологик тузилиши, аҳамияти). Ўтказилган тадқиқот юзасидан ўқувчи махсус харита тузади.

№	Дарахт номи	Шох-шаббасининг тузилиши	Баргининг морфологик тузилиши (оддий ёки мураккаб, шакли, қирраси)	Аҳамияти

1. Шаҳар кўчаларини кўкаламзорлаштириш учун экиладиган буталарни ўрганиш.

2. Шаҳар кўчаларини кўкаламзорлаштириш учун экиладиган бир йиллик ўт ўсимликларни ўрганиш.
6-синф ўқувчилари учун эса бундай тадқиқотлар кўламини кенгайтириш мумкин.
Шаҳар кўчаларини кўкаламзорлаштириш учун экиладиган ўсимликлар

№	Ўсимликноми	Бўлим	Синф	Оила	Ҳаётий шакли	Барги	Тўпгули	Гул тузилиши	Меваси	Аҳамияти