1-Mavzu. Axborotlarni kompyuter xotirasida tasvirlanishi Reja

Misol-4.
Ikkita tub son «egizak» deyiladi, agar ular bir-biridan 2 farq qilsa (masalan, 41 va 
43 sonlari). Berilgan natural n uchun [n..2n] kesmadagi barcha «egizak» sonlar juftliklari 
chop etilsin. Masalani yechish uchun berilgan k conini tub son yoki yo`qligi aniqlovchi 
mantiqiy funktsiyani tuzish zarur bo`ladi. Funktsiyada k soni 2..k/2 gacha sonlarga
bo`linadi, agar k bu sonlarning birortasiga ham bo`linmasa, u tub son hisoblanadi va 
funktsiya true qiymatini qaytaradi. Bosh funktsiyada, berilgan n uchun [n..2n] oraliqdagi 
(n, n+2), (n+1, n+3), ..., (2n-2, 2n) son juftliklarini tub sonlar ekanligi tekshiriladi va 
shartni qanoatlantirgan juftliklar chop etiladi. 
Dastur matni:
bool TubSon(unsigned long k); 
int main() 
{ unsigned long n,i; 
unsigned char egizak=0; 
cout<<"n -> "; cin>>n; 
cout<<'['<for(i=n; i<=2*n-2; i++) 
if(TubSon(i) && TubSon(i+2)) 
{ if (!egizak) cout<<" oralig'idagi egizak tub sonlar:\n"; 
else cout<<"; "; egizak=1; 
cout<<'{'<}; 
if(!egizak) cout<<" oralig'ida egizak tub sonlar mavjud emas."; 
else cout<<‘.‘; 
return 0;} 
bool TubSon(unsigned long k) 
{ unsigned long m; 
for (m=2; m<=k/2; m++) 
if (k%m==0) return false; 
return true;}
Natural n coni uchun 100 kiritilsa, dastur quyidagi sonlar juftliklarini chop qiladi: 

---

95 
[100..200] oralig'idagi egizak tub sonlar: 
{101,103}; {107,109}; {137,139}; {149,151};
{179,181}; {191,193}; {197,199}. 
Kelishuv bo`yicha argumentlar. 
C++ tilida funktsiya chaqirilganda ayrim argumentlarni tushirib qoldirish mumkin. 
Bunga funktsiya prototipida ushbu parametrlarni kelishuv bo`yicha qiymatini ko`rsatish 
orqali erishish mumkin. Masalan, quyida prototipi keltirilgan funktsiya turli chaqirishga 
ega bo`lishi mumkin: 
//funksiya prototipi 
void Butun_Son(int I, bool Bayroq=true, char Blg=‗\n‘); 
//funksiyani chaqirish variantlari 
Butun_Son(1, false, ‗a‘); 
Butun_Son(2, false); 
Butun_Son(3); 
Birinchi chaqiruvda barcha parametrlar mos argumentlar orqali qiymatlarini qabul 
qiladi, ikkinchi holda I parametri 2 qiymatini, bayroq parametri false qiymatini va Blg 
o`zgaruvchisi kelishuv bo`yicha ‗\n‘ qiymatini qabul qiladi. 
Kelishuv bo`yicha qiymat berishning bitta sharti bor - parametrlar ro`yxatida 
kelishuv bo`yicha qiymat berilgan parametrlardan keyingi parametrlar ham kelishuv 
bo`yicha qiymatga ega bo`lishlari shart. YUqoridagi misolda I parametri kelishuv bo`yicha 
qiymat qabul qilingan holda, Bayroq yoki Blg parametrlari qiymatsiz bo`lishi mumkin 
emas. Misol tariqasida berilgan sonni ko`rsatilgan aniqlikda chop etuvchi dasturni 
ko`raylik. Qo`yilgan masalani yechishda sonni darajaga oshirish funktsiyasi - pow() va 
suzuvchi nuqtali uzun sondan modul olish fabsl() funktsiyasidan foydala-niladi. Bu 
funktsiyalar prototipi «cmath» sarlavha faylida joylashgan:
#include  
using namespace std; 
#include  
void Chop_qilish(double Numb, double Aniqlik=1, 
bool Bayroq=true); 
int main() 
{ 
double Mpi=-3.141592654; 
Chop_qilish(Mpi, 4, false); 
Chop_qilish(Mpi, 2); 
Chop_qilish(Mpi); 
return 0;} 
void Chop_qilish(double Numb,double Aniqlik=1, 
bool Bayroq = true) 
{ if(!Bayroq)Numb=fabsl(Numb); 

---

96 
Numb=(int)(Numb*pow(10,Aniqlik)); 
Numb=Numb/pow(10,Aniqlik);
cout<Dasturda sonni turli aniqlikda (Aniqlik parametri qiymati orqali) chop etish uchun 
har xil variantlarda Chop_qilish( ) funktsiyasi chaqirilgan. Dastur ishlashi natijasida 
ekranda quyidagi sonlar chop etiladi: 
3.1415 
-3.14 
-3.1 
Parametrning kelishuv bo`yicha beriladigan qiymati o`zgarmas, global o`zgaruvchi 
yoki qandaydir funktsiya tomonidan qaytaradigan qiymat bo`lishi mumkin.
Ko`rinish sohasi. Lokal va global o`zgaruvchilar. 
O`zgaruvchilar funktsiya tanasida yoki undan tashqarida e`lon qilinishi mumkin. 
Funktsiya ichida e`lon qilingan o`zgaruvchilarga 
lokal o`zgaruvchilar
deyiladi. Bunday 
o`zgaruvchilar xotiradagi dastur stekida joylashadi va faqat o`zi e`lon qilingan funktsiya 
tanasida amal qiladi. Boshqaruv asosiy funktsiyaga qaytishi bilan lokal o`zgaruvchilar 
uchun ajratilgan xotira bo`shatiladi (o`chiriladi).
Har bir o`zgaruvchi o`zining amal qilish sohasi va yashash vaqti xususiyatlari bilan 
xarakterlanadi.
O`zgaruvchi 
amal qilish sohasi
deganda o`zgaruvchini ishlatish mumkin bo`lgan 
dastur sohasi (qismi) tushuniladi. Bu tushuncha bilan o`zgaruvchining 
ko`rinish sohasi
uzviy bog‘langan. O`zgaruvchi amal qilish sohasidan chiqqanda ko`rinmay qoladi. 
Ikkinchi tomondan, o`zgaruvchi amal qilish sohasida bo`lishi, lekin ko`rinmasligi 
mumkin. Bunda ko`rinish sohasiga ruxsat berish amali «::» yordamida ko`rinmas 
o`zgaruvchiga murojat qilish mumkin bo`ladi. 
O`zgaruvchining 
yashash vaqti
deb, u mavjud bo`lgan dastur bo`lagining 
bajarilishiga ketgan vaqt intervaliga aytiladi. 
Lokal o`zgaruvchilar o`zlari e`lon qilingan funktsiya yoki blok chegarasida 
ko`rinish sohasiga ega. Blokdagi ichki bloklarda xuddi shu nomdagi o`zgaruvchi e`lon 
qilingan bo`lsa, ichki bloklarda bu lokal o`zgaruvchi ham amal qilmay qoladi. Lokal 
o`zgaruvchi yashash vaqti - blok yoki funktsiyani bajarish vaqti bilan aniqlanadi. Bu hol 
shuni anglatadiki, turli funktsiyalarda bir-biriga umuman bog‘liq bo`lma-gan bir xil 
nomdagi lokal o`zgaruvchilarni ishlatish mumkin. 
Quyidagi dasturda main() va sum() funktsiyalarida bir xil nomdagi o`zgaruvchilarni 
ishlatish ko`rsatilgan. Dasturda ikkita sonning yig‘indisi hisoblanadi va chop etiladi: 
#include  
using namespace std; 
// funksiya prototipi 
int sum(int a, int b); 
int main() 

---

97 
{ // lokal o‗zgaruvchilar 
int x=r; int y=4; 
cout << sum(x, y); 
return 0;} 
int sum(int a,int b) 
{// lokal o‗zgaruvchi 
int x=a+b; 
return x;} 
Global o`zgaruvchilar dastur matnida funktsiya aniqlanishidan tashqarida e`lon 
qilinadi va e`lon qilingan joyidan boshlab dastur oxirigacha amal qiladi. 
#include  
using namespace std; 
int f1(); int f2(); 
int main() 
{cout<return 0;} 
int f1() 
{return x; // kompilyatsiya xatosi ro‗y beradi} 
int x=10; // global o‗zgaruvchi e‘loni 
int f2() { return x*x; } 
Yuqorida keltirilgan dasturda kompilyasiya xatosi ro`y beradi, chunki f1() funktsiya 
uchun x o`zgaruvchisi noma`lum hisoblanadi.
Dastur matnida global o`zgaruvchilarni ular e`lonidan keyin yozilgan ixtiyoriy 
funktsiyada ishlatish mumkin. SHu sababli, global o`zgaruvchilar dastur matnining 
boshida yoziladi. Funktsiya ichidan global o`zgaruvchiga murojat qilish uchun funktsiyada 
uning nomi bilan mos tushadigan lokal o`zgaruvchilar bo`lmasligi kerak. Agar global 
o`zgaruvchi e`lonida unga boshlang‘ich qiymat berilmagan bo`lsa, ularning qiymati 0 
hisoblanadi. Global o`zgaruvchining amal qilish sohasi uning ko`rinish sohasi bilan ustma-
ust tushadi.
SHuni qayd etish kerakki, tajribali dastur tuzuvchilar imkon qadar global 
o`zgaruvchilarni ishlatmaslikka harakat qilishadi, chunki bunday o`zgaruvchilar qiymatini 
dasturning ixtiyoriy joyidan o`zgartirish xavfi mavjudligi sababli dastur ishlashida 
mazmunan xatolar yuzaga kelishi mumkin. Bu fikrimizni tasdiqlovchi dasturni ko`raylik. 
#include  
using namespace std; 
// global o‗zgaruvchi e‘loni
int test = 100; 
void Chop_qilish(void); 
int main()
{//lokal o‗zgaruvchi e‘loni

---

98 
int test=10; 
//global o‗zgaruvchi chop qilish funksiyasini chaqirish 
Chop_qilish(); 
cout << ―Lokal o‘zgaruvchi: ‖ << test << ‗\n‘; 
return 0;} 
void Chop_qilish(void) 
{cout<< ―Global o‘zgaruvchi: ‖ << test << ‗\n‘;} 
Dastur boshida test global o`zgaruvchisi 100 qiymati bilan e`lon qilinadi. 
Keyinchalik, main() funktsiyasida test nomi bilan lokal o`zgaruvchisi 10 qiymati bilan 
e`lon qilinadi. Dasturda, Chop_qilish() funktsiyasiga murojaat qilinganida, asosiy 
funktsiya tanasidan vaqtincha chiqiladi va natijada main() funktsiyasida e`lon qilingan 
barcha lokal o`zgaruvchilarga murojaat qilish mumkin bo`lmay qoladi. SHu sababli 
Chop_qilish() funktsiyasida global test o`zgaruvchisining qiymatini chop etiladi. Asosiy 
dasturga qaytilgandan keyin, main() funktsiyasidagi lokal test o`zgaruvchisi global test 
o`zgaruvchisini «berkitadi» va lokal test o`zgaruvchini qiymati chop etiladi. Dastur 
ishlashi natijasida ekranga quyidagi natijalar chop etiladi: 
Global o‗zgaruvchi: 100 
Lokal o‗zgaruvchi: 10