1-Mavzu. Axborotlarni kompyuter xotirasida tasvirlanishi Reja

Nomi 
miqdori 
1 bayt
8 bit 
1 mashina so‘zi
2 bayt 
1 kilobayt (Kbayt) 
1024 bayt 
1 megabayt (Mbayt) 
1024 Kbayt 
1 gigabayt (Gbayt) 
1024 Mbayt 
1 terabayt (Tbayt) 
1024 Gbayt 
1 petabayt (Pbayt) 
1024 Tbayt 
Komp‘yuterda ma‘lumotlar asosan baytlarda ifodalanadi. Masala xarakteriga ko‘ra, 
u kodlangan turli tipdagi ma‘lumotlarni ko‘rsatadi.
Bir baytda ifodalash mumkin bo‘lgan butun sonlar diapazoni 8 ta nol va birlarning 
kombinatsiyasi, ya‘ni 2
8
=256 bilan chegaralanadi. Ikki bayt bilan esa 0 dan 2
16
=65536 
gacha butun sonlarni yozish mumkin. Undan katta sonlarni saqlash uchun 4 bayt (32 bit) 
talab qilinadi.
Mashina so‘zi, ya‘ni ikki bayt ma‘lumotning razryadlari (bitlari) chapdan o‘ng 
tomonga qarab nomerlanadi:

---

2 
15 14 13 12 11 10 9 
8 
7 
6 
5 
4 
3 
2 
1 
0 
1.2.Butun son ko’rinishdagi ma’lumotlarni kompyuter xotirasida tasvirlanishi. 
Komp‘yuter xotirasida sonlarni ikki xil o‘lchamda ifodalash mumkin. Ularning birinchisi 
butun sonlar uchun, ikkinchisi esa haqiqiy sonlar uchun qo‘llanadi.
Kompyuter xotirasida ifodalash mumkin bo‘lgan sonlarning diapazoni 
chegaralangan. Bu chegara sonlarni saqlash uchun mo‘ljallangan xotira hajmi bilan 
belgilanadi. 2.Butun sonlarni kompyuter xotirasida ifodalashni boshqa usuli – 
qo’shimcha 
kodlash
usuli deyiladi. Kodlanuvchi sonlar diapazoni ularga xotiradan ajratilgan bitlar 
soniga bog‘liq. Masalan, Integer turidagi sonlar diapazoni -32768(-2
15
) dan 32767(2
15
-
1)gacha bo‘ladi va ularni xotirada saqlash uchun 2 bayt; LongInt teridagi sonlar diapazoni 
-2
31
dan 2
31
-1 gacha va ularni xotirada saqlash uchun 4 bayt; Word turidagi sonlar 
diapazoni 0 dan 65535(2
16
-1) va ularni xotirada saqlash uchun 2 bayt joy ajratiladi. 
Yuqoridagi sonlar turidan ko‘rinib turibdiki, qiymatlar ishorali va ishorasiz deb 
qabul qilinishi mumkin. Agar qiymat ishorasi bilan tasvirlangan ko‘rinishda bo‘lib eng 
chapdagi (katta)razryad 0 bo‘lsa, son musbat, agar 1 bo‘lsa manfiy ekanligini bildiradi. 
Razryadlar 0 dan boshlab o‘ngdan chapga tartiblanadi. Quyidagi rasmda 2 baytli 
mashina so‘zini tartiblash keltirilgan. 
15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 
Musbat sonni qo‘shimcha kodi uni to‘g‘ri kodi bilan bir xil bo‘ladi. Butun sonni 
to‘g‘ri kodi quyidagicha hosil qilinadi: berilgan son ikkili sanoq sistemasiga o‘tkaziladi, 
keyin bu son qaysi turga tegishli bo‘lsa, uni ikkili sanoq sistemasida ko‘rinishini chap 
tomoni razryad to‘lguncha 0 raqami(son qiymati o‘zgarmaydi) bilan to‘ldiriladi.
Masalan, agar 37
10
=100101
2 
soni Integer turiga tegishli deb e‘lon qilingan bo‘lsa, uni 
to‘gri kodi 0000000000100101, agar LongInt turiga tegishli deb e‘lon qilingan bo‘lsa, 
uni to‘gri kodi 00000000000000000000000000100101 bo‘ladi. Ko‘proq, hosil qilingan 
kodlarni ixchamroq yozish uchun 16li sanoq sistemasidan foydalaniladi.Yuqorida hosil 
qilingan kodlarni 16li sanoq sistemasida quyidagicha yoziladi: 0025
16
va 00000025
16
. 
Manfiy sonni qo‘shimcha kodi quyidagicha hosil qilinadi: 
1)
Berilgan sonni musbatini to‘g‘ri kodi yoziladi; 
2)
to‘gri kod inversilanadi, yani 0 raqami 1 bilan, 1 raqami 0 bilan almashtiriladi; 
3)
inversiya ko‘rinishga 1 qo‘shiladi. 
Masalan, LongInt tipidagi -37 sonini qo‘shimcha kodini hosil qilaylik: 
1)
37 ni to‘g‘ri kodi 00000000000000000000000000100101; 
2)
inversiyasi 11111111111111111111111111011010; 
3)
qo‘shimcha kod 11111111111111111111111111011011 yoki FFFFFFDB
16
Sonni qo‘shimcha kodi berilgan bo‘lsa, uni 10 li sanoq sistemasidagi ko‘rinishga 
o‘tkazish uchun avvalo uni ishorasi aniqlanadi. Agar son musbat bo‘lsa, berilgan kodni 
to‘g‘ridan to‘g‘ri 10 li sanoq sistemasiga o‘tkaziladi. Son manfiy bo‘lsa, u quyidagicha 
hosil qilinadi: 
1)
Berilgan koddan 1 ni ayiriladi; 
2)
Kod inversiyalanadi; 
3)
Inversiyalangan kod 10 li sanoq sistemasiga o‘tkaziladi va hosil qilingan son 
manfiy ishora bilan yoziladi. 
Misol: Quyidagi kodlarga mos 10 li sanoq sistemasidagi sonlarni aniqlang. 
a)
0000000000010111
2

---

3 
Bu kodni eng katta razryadi 0. Bu esa hosil bo‘ladigan son musbat ekanligini bildiradi. 
Shuning uchun to‘g‘ridan to‘g‘ri uni 10 li sanoq sistemasiga o‘tkazamiz. 
10111
2
=1*2
4
+0*2
3
+1*2
2
+1*2
1
+1*2
0
=16+4+2+1=23
10 
b)
1111111111000000
2
Bu misolda kodni eng katta razryadi 1. Bu esa hosil bo‘ladigan son manfiy ekanligini 
bildiradi. Yuqorida keltirilgan usulni qo‘llaymiz 
1) Berigan koddan 1 ni ayiramiz: 1111111111000000
2
– 1
2
= 1111111110111111
2
; 
2) Kodni inversiyalaymiz: 0000000001000000
2 
3) Inversiyalangan kodni 10 li sanoq sistemasiga o‘tkazamiz va hosil qilingan sonni 
manfiy ishora bilan yozamiz: 
1000000
2
=1*2
6
+0*2
5
+0*2
4
+0*2
3
+0*2
2
+0*2
1
+0*2
0
=64
10 
Demak, javob -64
10
.