1-mavzu : Yosh va pedagogik psixologiya fanining tadqiqot sohasi va muammolari mavzu opquv maqsadi : Ta’limiy

ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТИ

ДУНЁҚАРАШ ЖИҲАТИ

ИНДИВИДУАЛ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТИ





ПСИХИК ЖАРАЁНЛАРИ

МАЪНАВИЙ ҚИЁФАСИ

БОШҚА ОДАМЛАРГА МУНОСАБАТИ





ПСИХИК ХУСУСИЯТЛАРИ

ИЖТИМОИЙ РОЛЛАРИ



ДУНЁҚАРАШИ





ПСИХИК ХОЛАТЛАРИ

ИЖТИМОИЙ ПОЗИЦИЯЛАРИ





АХЛОҚИЙ ҚИЁФА

ИЖТИМОИЙ УСТАНОВКАЛАРИ

ПСИХИК ЯНГИЛАНИШЛАР

O psmirlik Yoshida psixologik jihatdan eng muhim hislat - voyaga etish yoki kattalik hissining paydo boplishi alohida ahamiyatga ega. Kattalik hissi ijtimoiy-ahloqiy sohada, aqliy faoliyatda, qiziqishda, munosabatda, kopngil olish jarayonida, xulq-atvorning tashqi shakllarida opz ifodasini topadi. Opsmirlik Yoshiga xos boplgan psixologik xususiyatlarni oprgana turib, opsmirlar shaxsining shakllanib, rivojlanib, kamolotga erishish yopllarini va unga tahsir etadigan biologik va ijtimoiy omillarning bevosita tahsirini tushunish mumkin. Jinsiy etilish opsmirning bu Yoshdagi xulq-atvoriga asosiy biologik vosita sifatida tahsir optkazadi. Lekin bu bevosita tahsirdir. Kichik opsmir psixologik "mexanizmi" sxematik ravishda quyidagicha baholanadi. Endokrin garmonlarini paydo boplishi va ularning markaziy nerv sistemasiga tahsir qilishi bilan bogpliq boplgan jinsiy etilishning boshlanishi bolalar faolligining jismoniy va psixologik imkoniyatlarini oshiradi hamda ularning opzlarini kattalardek his etish, mustaqil boplish tuygpularini tuyushlari uchun qulay shart-sharoitlarni olib keladi. Biroq, psixik rivojlanishning bu bosqichida ham bola hali mustaqil harakat qilishga topla tayyor boplmaydi. Ijtimoiy omillar esa quyidagilardir: kichik maktab Yoshidan oprta maktabga optish, yahni yakka opqituvchi rahbarligidan koppchilik opqituvchilar tasarrufiga optish va muloqotdagi opzgarishlar ijtimoiy foydali ishlarni kengaytirib borish, mustaqil va amaliy ishlarni kopproq bajarish, shu bilan birga bolaning oiladagi oprnining ham opzgarishidir. Katta opsmirlarga nisbatan kichik opsmirlarda paydo bopladigan kelisha olmaslikni ulardagi jinsiy etilish bilan emas, balki atrofdagi shart-sharoitlar, oiladagi ota-ona, aka-ukalarning unga munosabati, mahalla-kopy, yahni ijtimoiy sharoitlar tahsiri bilan bogplash zarur.

Mana shu ijtimoiy sharoitlarni ulardagi psixologik iqlimni opzgartirish yopli bilan opsmirlarning xulq-atvoriga topgpridan-topgpri tahsir koprsatish, yomon xulq-atvor, opjarlik, kamchiliklarini tan olmaslik kabi salbiy xislatlarning oldini olishi mumkin. Bu davrda opsmir baxtli bolalik bilan xayrlashgan, lekin kattalar hayotida hali opz oprnini topa olmagan holatda bopladi. Opsmir opzining qobiliyati va kuchini topgpri baholamay turib, murakkab hayotiy masalalarni hal kilishga urinadi, ammo fikr yuritish qobiliyati yuzaki boplganligi sababli kundalik hayotida qator kamchiliklarga yopl kopyadi. Lekin u opz xatosini tan olishdan kopra kattalar bilan bahslashishni afzal kopradi. Tanqid qilgan kishilarni yoqtirmaydi, har bir tanqid gopyoki uni mensimaslik belgisi, atayin kilinayotgan ish boplib koprinadi. U mustaqil, opzboshimchalik bilan ish tutishga urinadi, kattalarning maslahatiga ehtibor bermaydi. Ayrim opsmirlar opzining kattalar safiga qopshilganligini namoyish kilish uchun turli xil salbiy odatlarga oprgana boshlaydilar. Opsmir xulqidagi bunday opzgarishlar opqituvchi va ota-onalarni qattiq tashvishga soladi. Ularni ijobiy tomonga opzgartirish uchun esa kattalardan psixologik bilim va tajribani talab etadi. Bu Yoshda kattalar opsmirlarni bilib-bilmay qopyayotgan kamchilik va xatolarini koppchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yopl bilan yondashgan holda yordam berish uni "katta boplib qolganlik” tuygpusini sopndirib emas, balki katta odam qanday boplishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur.

Opsmirning yangi huquqlarga dahvosi, avvalo, kattalar bilan opzaro munosabatlarning butun muhitiga oid bopladi. Opsmir avval bajonidil bajaradigan talablarga endi qarshilik koprsata boshlaydi: uning mustaqilligini cheklashganda, vasiylik qilishganda, yopnaltirishganda, nazorat qilishganda, quloq solishni talab qilishganda, jazolashganda, uning qiziqishlari, munosabatlari va fikrlari bilan hisoblashishmaganda u juda xafa bopladi va norozilik bildiradi. Opsmirda opz qadrini bilish hissi paydo bopladi va u opzini kamsitish, mustaqillik huquqidan mahrum qilish mumkin boplmagan inson deb biladi. Ota-onalar va pedagoglar opsmirlar bilan alohida ishlab, ularning kopnglini topishi va xatti –harakatlarini opz vaqtida topgpri yoplga solishlari lozim. Bahzi opqituvchilar kichik opsmirdagi bu opzgarishlar - salbiy alomatlar, urushqoqlik, opjarliklarining ildizlari qaerdan kelib chiqqani va nima bilan bogplanganligi, nimaning tahsiri ekanligini bilmay turib, notopgpri tashxis va xulosalar chiqaradilar, bu esa aksariyat holda fojiaga olib kelishi mumkin. Asosiy ziddiyatni keltirib chiqaruvchi omillardan biri opsmirning opz mustaqilligini imkoniyatidan ortiq darajada baholashidir. Opz imkoniyatlarini ortiqcha baholash bilan kichik opsmirning psixik imkoniyatlari oprtasida tafovut paydo bopladi. Kattalarning irodasiga bopysinmaslik, maktab, sinf faollari va boshqalarning qarorlarini bajarmaslik- bu mazkur sharoitga etarli darajada baho bera olmaslikning yagona reaksiyasi boplibgina qolmay, shu bilan birga bu opsmir, uning shaxsi nuqtai nazaridan opzini boshqalarga tanitish yopli sifatida ham xizmat qiladi. Bu yopl orqali bola opz shaxsining ahamiyatini, uning tahsirchanligini hamda tevarak -atrofdagi kishilarga qarshilik koprsata olish qobiliyatini ham tahkidlab koprsatishga erishmoqchi bopladi.

Demak, bu opsmirni toplaqonli psixik rivojlanishi uchun zarur boplgan hayotiy bir hislat ekanligini bilgan holda shu bilan bogpliq salbiy ishlarni psixologik tabiatini topgpri tushunmogpi va bolalarni opzlarini katta tutishlariga topsqinlik qilmaslik, aksincha ularning bunday hatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak.

Opsmirlarni opz shaxslari haqidagi fikrlar kopproq kiziktiradi, ular opzlarini bilishga, maqsadli rivojlantirishga tarbiyalashga harakat kiladilar. U kattalar huquqini cheklaydi, opzinikini esa kengaytiradi. kattalarning opz shaxsi va insoniylik qadrini hurmat qilishlarini xohlaydi, ishonch va mustaqillik namoyon etishga dahvo qiladi, yahni kattalar bilan mahlum tenghuquqlilikka va ularning shu narsani tan olishlariga erishishga harakat qiladi.

Opsmirlik davriga kimningdir xatti-harakatini imitatsiya - qilish xosdir. Koppincha ular opzlariga tanish va yoqadigan kattalarning hatti-harakatlariga imitatsiya, taqlid qiladilar.

Opsmirlik davrida ichki erkinlikning opsishida, opz-opzini anglash layoqatlarida, mustaqil xatti-harakatlarida katta sifat opzgarishlari yuz beradi. Bunday opzgarishlarning yuzaga kelishida irodaning ham ahamiyati katta. Iroda oliy psixik funksiya sifatida opsmirning erkin harakat kilish quroli, SHuningdek, shaxsi rivojining magistral chizigpi boplib hisoblanadi.

Opz-opzini anglash hissini tarkib topishi, opziga nisbatan gopyo alohida mustaqil shaxs sifatidagi munosabatning vujudga kelishi bu davrdagi har ikki jinsdagi va istagan tepmerament tipidagi opsmirlar uchun muhim xususiyatlardir. Opsmir opgpil-qizlar shaxsining kamol topishida, opzini anglash jarayonida opziga baho berish mayli va istagi opzini boshqa shaxslar bilan taqqoslash, opziga bino qopyish ehtiyoji paydo bopladi. Bular esa opsmirning psixik dunyosiga aqliy faoliyatiga, tevarak-atrofga munosabatning shakllanishiga tahsir qiladi. Ilk opsmirlik davrida koppchilik opsmirlar opzlariga salbiy shaxsiy xarakteristika beradilar. Katta boplgan sari opsmirning opz-opziga bergan bahosi differensial xarakter (xulq-atvoriga, ijtimoiy vaziyatlarda opzini tutishga va ayrim xatti-harakatlari)da namoyon bopla boshlaydi.

Opgpil bolalar va qiz bolalarning ijtimoiy rollari turlicha boplishi topgprisidagi jamiyatda tarkib topgan tushunchalar bilan bolalar tomonidan opzlashtirilgan tasavvurlar opsmir Yoshidagi shaxsning shakllanish yopllarini belgilab beradi. Opsmir opz kuchi va quvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi.

Opsmirlar ustanovkalari muhim funksional axamiyatga ega boplib, uning mahlum bir faoliyatni samarali bajarishga tayyorligi sifatida namoyon bopladi. Uning asosiy vazifalari - 1) faoliyat amalga oshirilishining qatiy xarakterini belgilab beradi. 2) opsmir shaxsini standart vaziyatlardagi faoliyatlar kechishini erkin xolda nazorat qilish va qaror chiqarishdan ozod qiladi.

Opsmirlik davri xususiyatlarini talqin kilgan olimlarning tahkidlashicha, opgpil va qizlarning bu Yoshda oprtoqlari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining hayotiga qiziqishi yorqin namoyon bopladi. Ushbu opzgarishlar tahsirida bolalar jismoniy va aqliy imkoniyatlarini opsib borish munosabati bilan opzlariga kopproq ishona boshlaydilar, ular endi oilaviy muammolar muhokamasida ham ishtirok eta boshlaydilar.

Aslida opsmir Yoshidagi bolalarning psixik holatlarini va psixik rivojlanish xususiyatlarini hisobga olish, psixik muammolarini erkin va topgpri echishlari uchun yordam berish, ularga psixologik yondashish zarur. Kichik opsmir Yoshdagilar bilan ishlayotganda opquvchining har bir tashqi va ichki reaksiyasi ortida uning opz psixologik sabablari borligini bilish muhimdir. Bu "madaniyatsiz", "zararli", "tushunib boplmaydigan” deb nom olgan xatti-harakatlar bir qarashda shunday baholanadi, lekin bu xatti-harakatlar shaxs qaror topishining maxsus bosqichi uchun xos xususiyatdir. Kichik opsmirda opz-opzini hurmat qilish va opzini anglashni shakllantirishning bir qancha yopllari mavjud. Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada opz hurmatini talab qilish, opz sopzini optkazish, opzini hurmatli, obropli katta Yoshli kishini obraziga opxshatib rivojlantirish kuchli bopladi. Ularga biror sopz yoki tanbeh bilan murojaat qilsangiz, u opzini mustaqil fikrlay olishi va biror ishni albatta uddasidan chiqa oladigandek koprsatadi. Vaholanki, hali opsmirni psixologik imkoniyatlari etarli emas yoki rivojlanmagan boplishi mumkin. Kattalar, opqituvchilar opsmirdagi bu jarayonni psixologik nuqtai nazardan baholay olishlari, unga soxta, yuzaki yondashmay, aksincha, unga opz imkoniyatlarini opstirishga opz ichki va tashqi qobiliyatlarini topgpri rivojlantirishga yopnaltirishlari muhim xisoblanadi. Opsmirlar uchun opz tengdoshlari bilan muloqotda boplishi gpoyat katta ahamiyatga egadir. U endi salbiy va ijobiy tomonlariga alohida bir urgpu bermagan holda opzi xohlagan kishisi bilan dopst boplish xuquqini talab etadi. Opsmirlar orasida sodiqlik va topgprilik kabi xislatlar yuqori baholanib, sotqinlik opz sopziga bevafolik, egoizm, qizgpanchiqlik qattiq qoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash unga qarshi baykot ehlon qilish va uni yolgpizlatib qopyish shaklida boplishi mumkin. Opsmirlar opzini hurmat qilishini, opz fikrini va qiziqishini himoya qilishni bilmagan tengdoshlariga juda past baho beradilar.

5-6 sinf opquvchilariga sinfdagi opzi egallagan mavqeiga katta ehtibor berish xususiyati xos. Ayniqsa, 6 sinfdan boshlab, opquvchilar opz tashqi koprinishlariga, SHuningdek qarama-qarshi jinsdagi bolalar va ular bilan opzaro munosabatlariga ehtibor bera boshlaydilar.

7-sinf opquvchilarida esa opz layoqatlarini rivojlantirishga xos qiziqish yuzaga keladi. 8-sinf opquvchilari esa mustaqillik, opziga xoslik, dopstlik va oprtoqlik bilan bogpliq bopladigan shaxsiy xislatlar paydo bopladi.

Mahlumki, har bir bolaning munosabatlari aniq ishlarda koprinadi, mustahkamlanadi va qayd etiladi. Bola opzidagi mustaqillikni shakllantirish uchun opzi mustaqil ishlarni bajarishiga topgpri keladi. Lekin, ikkinchi tomondan bir marta mustaqil ish bajarish uchun mavjud shart-sharoitlardan holi boplishga harakat qiladi. Bola boshqa mexanizmlarga ega emas. Bular opsmirning opz kuchiga ichki bir ishonchni mavjud emasligini bildiradi. Bu belgilar mana shu Yoshda kishini mustaqil harakat qilishga qodir boplishga, ayni hollarda tevarak atrofdagi kishilarga qarshi borib, opzini haq ekanligini qattiq turib himoya qilishga, boshqa hollarda esa vaziyatni vazminlik bilan qabul qilishga davhat etadi, Kichik opsmirda opz-opzini hurmat qilish va opzini anglashni shakllantirishning bir qancha yopllari mavjud. Masalan: bu davrda kattalarga taqlid qilish yoki oilada opz hurmatini talab qilish, opz sopzini optkazish, opzini hurmatli, obropli katta Yoshli kishini obraziga opxshatib rivojlantirish kuchli bopladi. Ularga biror sopz yoki tanbeh bilan murojaat qilsangiz,u opzini mustaqil fikrlay olishi va biror ishni albatta uddasidan chiqa oladigandek koprsatadi. Vaholanki, hali opsmirni psixologik imkoniyatlari etarli emas yoki rivojlanmagan boplishi mumkin. Kattalar, opqituvchilar opsmirdagi bu jarayonni psixologik nuqtai nazaridan baholay olishlari, unga soxta pedagogik, yuzaki yondashmay, aksincha, unga opz imkoniyatlarini opstirishga opz ichki va tashqi qobiliyatlarini topgpri rivojlantirishga yopnaltirishlari muhim hisoblanadi. Opsmir Yoshdagi bolani birinchi galdagi intilishi, u opzini endi kichkina bola emas, balki katta boplib qolganligini atrofdagilarga ishontirishdan iborat. Mustaqil ishlar qilishga uringan opsmir shunday qilishga haqqi borligiga opzini-opzi ishontiradi, chunki men endi “katta boplib qoldim” deb opylaydi. SHuning uchun ham psixologlar “katta boplib qolganlik tuygpusi” shaxsning opsmirlik Yoshidagi eng asosiy yangilik sifatida talqin qiladilar. Bu Yoshda kattalar opsmirlarni bilib-bilmay qopyayotgan kamchilik va xatolarini koppchilik ichida uyaltirib, kamsitib, qoralab emas, balki psixologik yopl bilan yondashgan holda yordam berish uni "katta boplib qolganlik”h tuygpusini sopndirib emas, balki katta odam qanday boplishi va qanday talablarga javob berishi kerakligini anglatishi zarur. Demak, bu opsmirni toplaqonli psixik rivojlanishi uchun zarur boplgan hayotiy bir xislat ekanligini bilgan holda shu bilan bogpliq salbiy ishlarni psixologik tabiatini topgpri tushunmogpi va bolalarni opzlarini katta tutishlariga topsqinlik qilmaslik, aksincha ularning bunday xatti-harakatlarini ijobiy baholashga intilishi kerak. Opsmirlarni opz tengdoshlari bilan muloqotda boplishi gpoyat katta ahamiyatga egadir.

U endi salbiy va ijobiy tomonlariga alohida bir urgpu bermagan holda opzi xohlagan kishisi bilan dopst boplish huquqini talab etadi. Opsmirlar orasida sodiqlik va topgprilik kabi xislatlar yuqori baholanib, sotqinlik opz sopziga bevafolik, egoizm, qizgpanchiqlik qattiq qoralanadi va qattiq jazolanadi. Bu jazo u bilan urishish, kaltaklash unga qarshi baykot ehlon qilish va uni yolgpizlatib qopyish shaklida boplishi mumkin. Opsmirlar opzini hurmat qilishini, opz fikrini va qiziqishini himoya qilishni bilmagan tengdoshlariga juda past baho beradilar.