1-ma’ruza umumiy tilshunoslikdan ma’lumot. Milliy til va adabiy til. Fonetika haqida umumiy ma’lumot reja

O‘zbek adabiy tili unli fonemalari va ularning tasnifi
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida unli fonemalar oltita: i, e, a, u, o‘, o. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (ingl. unli degan ma’noni bildiradi³¹) deb yuritiladi.

Unlilar hosil bo`lishida til va lablar faol ishtirok etadi, shuning uchun ular tasnifi uch xususiyatga asoslanadi: tilning oldinga yoki orqaga harakat qilish darajasiga, tilning tanglay tomon ko‘tarilish darajasiga va lablarning ishtirokiga ko‘ra. Shu jihatdan unlilar uch tomondan tasnif qilinadi:

1) tilning gorizontal harakatiga ko‘ra;

2) tilning vertikal harakatiga ko‘ra;

3) lablarning ishtirokiga ko‘ra.

Tilning gorizontal harakatiga ko‘ra unlilar ikki guruhga bo‘linadi:

1) old qator unlilar: i, e, a;

2) orqa qator unlilar: u, o‘, o.

Og‘iz bo‘shlig‘idagi eng faol a’zo tildir. U unlilarni talaffuz qilishda oldinga yoki orqaga qarab harakat qiladi. Masalan, i, e, a ulilarini hosil qilishda til oldinga siljiydi, u, o‘, o unlilarini hosil qilishda orqaga tortiladi.

Tilning vertikal harakatiga ko‘ra unlilar uch turga ajratiladi:

1) yuqori (tor) unlilar: i, u;

2) o‘rta (keng) unlilar: e, o‘;

3) quyi (keng) unlilar: a, o.

Unlilar talaffuzida tilning tanglayga tomon ko‘tarilishi va tushishi vertikal harakat sanaladi. Bu harakat tufayli og‘izning ochilish darajasi har xil bo‘ladi. Masalan, i, u unlilarini hosil qilishda til tanglayga yaqin turadi va og‘izning ochilish darajasi tor bo‘ladi; a, o unlilarini hosil qilishda esa til tanglaydan uzoqlashadi va til bilan tanglay o‘rtasidagi oraliq keng bo‘ladi.

Lablarning ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi:

1) lablangan unlilar: u, o‘, o;

2) lablanmagan unlilar: i, e, a.

Unlilar talaffuzida lablar ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligi mumkin. Masalan, u, o‘, o unlilarini hosil qilishda lablar cho‘chchayadi, i, e, a unlilarini hosil qilishda bunday holat kuzatilmaydi.