1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

2. Texnikada metallar va qotishmalar.

Ikkita yoki undan ortiq metallardan, shuningdek, metallar bilan metallmaslardan tarkib topgan sistemalar qotishmalar deyiladi. Qotishmalarning xossalari turli-tuman va boshlang`ich komponentlarnikidan farq qiladi. Masalan, 40 % Cd (T<sub>suyuq</sub> 321 <sup>0</sup>C) va 60 % Bi (T<sub>suyuq</sub> 271 <sup>0</sup>C) tarkib topgan qotishma 144 <sup>0</sup>C da suyuqlanadi. Qotishmalarda kimyoviy bog`lanish metall bog`lanishdan iborat. Shuning uchun ularda metall yaltiroqligi, elektr o`tkazuvchanlik hamda metallarga xos boshqa xususiyatlar mavjud bo`ladi.

Qotishmalar metallarni suyuqlantirilgan holatda aralashtirish yo`li bilan olinadi, keyin ularni sovitilganda qotadi. Bunda quyidagi tipik hollar bo`lishi mumkin:

1. Suyuqlantirilgan metallar bir-biri bilan istalgan nisbatda aralashadi, bir-birida cheksiz eriydi. Bunday suyuqlanmalar sovitilganda qattiq eritmalar hosil bo`ladi. Ularning kristallarida ikkala metallning atomlari bo`ladi, shu sababli ular bir jinsli bo`ladi. Masalan: Ag–Cu, Cu–Ni, Ag–Au qotishmalari.

2. Suyuqlantirilgan metallar bir-biri bilan istalgan nisbatda aralashadi, lekin sovitilganda qattiq eritma hosil bo`lmaydi. Bunday qotishmalar qotganida har qaysi metallning mayda kristallaridan iborat massa olinadi. Bu xususiyat Pb–Sn, Bi–Cd, Ag–Pb qotishmalari uchun xosdir.

3. Suyuqlantirilgan metallar aralashtirilganda bir-biri bilan reaksiyaga kirishib, kimyoviy birikma–intermetallidlar hosil qiladi. Masalan, Cu bilan Zn (CuZn, CuZn₃, Cu₃Zn₂), Ca bilan Sb (Ca₃Sb₂), Na bilan Pb (Na₂Pb, Na₂Pb₅, Na₄Pb₅) va boshqa birikmalar hosil qiladi.

Qotishmalarni o`rganishga N. S. Kurnakov (1860-1941) katta hissa qo`shdi. U qotishmalarni tekshirishning fizik-kimyoviy analiz deyiladigan yangi usulini ishlab chiqdi. Bu usul yordamida ko`pchilik qotishmalarning tarkibi bilan xossalari orasidagi bog`liqlik aniqlandi, kislotabardosh, issiqbardosh, o`ta qattiq va boshqa xil qotishmalar olish imkoniyati yaratildi.

3. Metallar olishning asosiy usullari.

Metallar tabiatda erkin holatda (yombi metallar) va asosan kimyoviy birikmalar holida uchraydi. Faolligi kam metallar (Au, Pt) yombi holida, Ag, Cu, Hg, Sn yombi holida ham, birikmalar holida ham, qolgan barcha metallar-faqat birikmalar holida uchraydi.

Tarkibida metallar va ularning birikmalari bor, sanoatda metallar olish uchun yaroqli bo`lgan minerallar va tog` jinslari rudalar deyiladi. Metallarning eng muhim rudalari–oksidlari, tuzlari (sulfidlari, karbonatlari, sulfatlari va xloridlari) hisoblanadi. Agar ruda tarkibida ikkita va undan ko`p metallarning birikmalari bo`lsa, bunday rudalar polimetall rudalar deyiladi.

Metallurgiya–bu tabiiy xomashyodan sanoatda metallar olish usuli haqidagi fan. Metallurgiya sanoati ham metallurgiya deyiladi. Hozirgi kunda metallurgiyada 75 xildan ko`p metallar va qotishmalar olinadi. Metallar olishning usullariga qarab piro-, gidro- va elektrometallurgiyaga bo`linadi.

Pirometallurgiya rudalardan metallarni yuqori haroratlarda qaytarish reaksiyalari olish usullarini o`z ichiga oladi. Qaytaruvchilar sifatida ko`mir, uglerod (II)-oksidi, faol metallar (Al, Mg, Ca, Na), kremniy va vodorod ishlatiladi.

Cu₂O + C = 2Cu + CO Cu₂O + CO = 2Cu + CO₂

2ZnS + 3O₂ = 2ZnO + 2SO₂ 2ZnO + C = 2Zn + CO₂

Cr₂O₃ + 2Al = 2Cr + Al₂O₃ TiCl₄ + 2Mg = Ti + 2MgCl₂

MoO₃ + 3H₂ = Mo + 3H₂O WO₃ + 3H₂ = W + 3H₂O

Gidrometallurgiyaga metallarni tuzlarining eritmalaridan olish usullari kiradi. Bunda ruda tarkibiga kiradigan metall dastlab mos reagentlar yordamida eritmaga o`tkaziladi, so`ngra shu eritmadan ajratib olinadi.

CuO + H₂SO₄ = CuSO₄ + H₂O SrCO₃ + 2HCl = SrCl₂ + H₂O + CO₂↑

CuSO₄ + Fe = Cu + FeSO₄ SrCl₂ + Ca = Sr + CaCl₂

Elektrometallurgiyaga metallarni elektroliz yordamida olish usullari kiradi. Bu usul bilan asosan yengil metallar–Al, Na, K va boshqalar suyuqlantirilgan oksidlaridan yoki xloridlaridan olinadi.

Hozirgi kunda O`zbekistonda metallar ishlab chiqarish yaxshi yo`lga qo`yilgan. Bekobod metallurgiya kombinatida asosan qora metallar va ularning qotishmalari ishlab chiqariladi. Navoiy tog`-kon metallurgiya, Olmaliq tog`-kon metallurgiya, Chirchiq elektrokimyoviy kombinatlarida va boshqa kimyo sanoati korxonalarida asosan rangli metallar ishlab chiqariladi.

4. Metallarning korroziyalanishi va korroziyadan himoya qilish.

Metallarning korroziyalanishi deganda tevarak-atrofdagi muhit ta`sirida yemirilishi tushuniladi. Yemirilishning sodir bo`lish mexanizmiga ko`ra korroziya ikki xil–kimyoviy va elektrokimyoviy bo`ladi.

Metallning tevarak-atrofdagi muhitda oksidlanib yemirilishida sistemada elektr toki paydo bo`lmasa, bunday yemirilish kimyoviy korroziyalanish deyiladi. Bu holda metall muhitning tarkibiy qismlari–gazlar va noelektrolitlar bilan reaksiyaga kirishadi.

Metallning elektrolit muhitida yemirilishida sistema ichida elektr toki vujudga kelsa, bunday yemirilish elektrokimyoviy korroziyalanish deyiladi. Bu holda kimyoviy jarayonlar (elektronlar berish) bilan birga elektr jarayonlar (elektronlarning bir qismdan boshqa qismga o`tishi).

Anodda: Fe – 2e^- = Fe²⁺ │2 │1

2H⁺ + 2e^- = H₂ │2 │1

Fe + 2H⁺ = Fe²⁺ + H₂ yoki Fe + 2HCl = FeCl₂ + H₂

Katodda: O₂ + 2H₂O + 4e^- = 4OH^-

Yani katod sirtida kislorod molekulalari elektronlarni bog`laydi. Bu katodning kislorodli qutbsizlanishi deyiladi. Bu holda

Fe²⁺ + 2OH^- = Fe(OH)₂

4Fe(OH)₂ + 2H₂O + O₂ = 4Fe(OH)₃ temir zangi.

Fe₂O₃•nH₂O– o`ng`ir zang.

Korroziyalanish natijasida metall buyumlar o`zining qimmatli texnikaviy xossalarini yo`qotadi. Metallarni korroziyadan himoya qilishning bir qancha usullari mavjud. Ular yordamida metallar korroziyadan himoya qilinadi.

a) metallar himoya sirt qoplamalari bilan qoplanadi. Ular metalldan (Zn, Sn, Cr va boshqa metallar bilan qoplash) va metallmasdan (lak, bo`yoq, emal va boshqa moddalar bilan qoplash) qilinishi mumkin.

b) antikorrozion xossalarga ega bo`lgan qotishmalar yaratish uchun po`lat tarkibiga 12 % ga qadar Cr kiritish yo`li bilan korroziyabardosh zanglamaydigan po`lat olinadi.

c) protektor himoya va elektr himoya: protektor himoya elektrolit muhitida (dengiz suvi, yerosti suvlari, tuproq suvlari) bo`ladigan konstruksiya (yerosti truboprovodi, kema korpusi) muhofaza qilinadigan hollarda qo`llaniladi. Uning mohiyati shundaki, konstruksiya protektor (himoyachi, homiy)-muhofaza qilinadigan konstruksiya metaliga qaraganda aktivroq metallga ulanadi. Protektor sifatida Mg, Al, Zn lardan foydalaniladi va ular anod bo`lib xizmat qiladi va yemiriladi, bu bilan konstruksiyani yemirilishdan saqlaydi.

Elektr himoya ham shu prinsipga asoslangan, lekin uning afzalligi bor: uning ta`sir radiusi 2000 m ga yaqin, protektor himoyaniki esa 50 m atrofida bo`ladi.

d) muhit tarkibini o`zgartirish: metall buyumlarning korroziyalanishini sekinlashtirish uchun elektrolitga korroziyani sekinlatuvchi moddalar yoki ingibitorlar deyiladigan organik moddalar qo`shiladi. Ular metallni kislota yemirishidan saqlash zarur bo`lgan hollarda qo`llaniladi. Hozirda uchuvchan ingibitorlar ishlab chiqildi. Ular qog`ozga shimdiriladi va metall buyumlar shu qog`oz bilan o`raladi. Ingibitorlarning bug`i metall sirtiga adsorbsilanadi va unda himoya pardasini hosil qiladi.

Takrorlash uchun savollar.

1. 
   Davriy jadvalning qaysi qismlarida metallar joylashgan?
   
2. 
   Metallar qanday fizikaviy xossalarga ega bo`ladi?
   
3. 
   Metallar qanday kimyoviy xossalarga ega bo`ladi?
   
4. 
   Qotishmalar deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Qotishmalar qanday usullar bilan tayyorlanadi?
   
6. 
   Tabiatda metallar qanday holatda uchraydi?
   
7. 
   Metallar sanoatda qanday usullar bilan olinadi?
   
8. 
   O`zbekistonning qaysi kimyoviy korxonalarida metallar olinadi?
   
9. 
   Kimyoviy korroziyalanish deb qanday korroziyalanish turiga aytiladi?
   
10. 
    Elektrokimyoviy korroziyalanish deb qanday korroziyalanish turiga aytiladi?
    
11. 
    Metallar qanday usullar bilan korroziyadan himoya qilinadi?
    

Mavzuga oid tayanch iboralar.

Metallarning plastikligi, yaltiroqligi, elektr va issiqlik o`tkazuvchanligi, suyuqlanish va qaynash haroratlari, zichligi, qattiqligi, intermetall birikmalar (intermetallidlar), qotishmalar, rudalar, piro-, gidro-, elektro- metallurgiyalar, kimyoviy va elektrokimyoviy korroziyalanish, himoya sirt qoplamalari, antikorrozion qotishmalar, protektor va elektr himoya, muhit tarkibini o`zgartirish.

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun, Toshkent, «O`qituvchi», 2001.

2. K. R. Rasulov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi», 1996.

3. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Anorganik kimyo. 8-9-sinf darsliklari, Toshkent, «O`qituvchi», 1992.

4. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.

6. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

7-Ma`ruza.

Mavzu: Bosh guruhchalarning metallari.

Reja:

1. Litiy guruhchasining umumiy tavsifi. Natriy va kaliy, o`yuvchi ishqorlar, natriy va kaliy tuzlari.

2. Berilliy guruhchasining umumiy tavsifi. Kalsiy, uning oksid, gidroksid va tuzlari.

3. Suvning qattiqligi va uni yo`qotish usullari.

4. Bor guruhchasining umumiy tavsifi. Alyuminiy, uning oksid va gidroksidlari, alyuminiy va uning qotishmalarining ishlatilishi.

Yangi darsning bayoni.

1. Litiy guruhchasining umumiy tavsifi.

Natriy va kaliy, o`yuvchi ishqorlar, natriy va kaliy tuzlari.

Litiy guruhchasini Li, Na, K, Rb, Cs va Fr elementlari tashkil etadi. Bular s-elementlardir. Atomlarining tashqi energetik pog`onasida bittadan elektron bo`ladi. Ular kimyoviy reaksiyaga kirishganida valent elektronlarini berib, +1 ga teng doimiy oksidlanish darajasini namoyon qiladi.

7. 1-jadval. Litiy guruhchasi elementlarining xossalari.

№	Xossalari	Li	Na	K	Rb	Cs	Fr
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Tartib raqami Valent elektronlari Atomining ionlanish energiyasi, eV Nisbiy elektrmanfiyligi Birikmalarida oksidlanish darajasi Atom radiusi, nm	3 2s^1 5,39 0,97 +1 0,155	11 3s^1 5,14 1,01 +1 0,189	19 4s^1 4,34 0,91 +1 0,236	37 5s^1 4,18 0,89 +1 0,248	55 6s^1 3,89 0,86 +1 0,268	87 7s^1 3,83 0,86 +1 0,280

Bu elementlarning oddiy moddalari ishqoriy metallar deyiladi. Ular kuchli qaytaruvchilar va eng faol metallar bo`lib, deyarli barcha metallmaslar bilan bevosita birikadi. Ular kimyoviy birikmalarida ko`pincha ionli bog`lanishli bo`ladi.

Tartib raqami ortishi va ionlanish energiyasi kamayishi bilan elementlarning metallik xossalari kuchayib boradi. Davriy jadvalning har qaysi davri (1-davrdan tashqari) shu elementlar bilan boshlanadi.

Bu elementlar kislorod bilan R₂O tipidagi oksidlar hosil qiladi. Bu oksidlar suv bilan birikib, ROH tipidagi asoslar hosil qiladi:

R₂O + H₂O = 2ROH

Ishqoriy metallar vodorod bilan RH tipidagi birikmalarni hosil qiladi, ular metallarning gidridlari deyiladi. Gidridlarda vodorodning oksidlanish darajasi –1 bo`ladi.

Tabiatda uchrashi. Tabiatda ishqoriy metallar erkin holda uchramaydi. Natriy va kaliy turli xil birikmalar tarkibiga kiradi. Ulardan eng muhimi NaCl bo`lib, u toshtuz qatlamlarini hosil qiladi. Kaliyli tuzlarning eng katta zahiralari Rossiyada (Solikamsk tumanida), Belorussiyada (Soligorsk shahri yaqinida) joylashgan.

Natriy va kaliy ko`p tarqalgan elementlar qatoriga kiradi. Yer po`stlog`ida natriyning miqdori 2,64 %, kaliyniki 2,60 % dir.

Olinishi. Natriy suyuqlantirilgan NaCl ni yoki NaOH ni elektroliz qilish yo`li bilan olinadi. NaCl suyuqlanmasi elektroliz qilinganda katodda Na, anodda esa–Cl ajralib chiqadi:

Katodda: Na⁺ + e^- = Na

Anodda: 2Cl^- -2e^- = Cl₂

NaOH suyuqlanmasi elektroliz qilinganda katodda Na, anodda esa-suv bilan kislorod ajralib chiqadi: Na⁺ + e^- = Na

4OH^- - 4e^- = 2H₂O + O₂

Kaliy esa quyidagi usullar bilan olinadi:

a) suyuqlantirilgan KCl orqali 800⁰C da Na bug`lari o`tkaziladi, ajralib chiqadigan K bug`lari esa kondensatsiyalanadi.

KCl + Na ↔ NaCl + K

b) suyuqlantirilgan KOH bilan suyuq Na orasidagi reaksiya qarshi oqim bilan 440 ⁰C da, Ni dan yasalgan reaksion kolonnada o`tkaziladi.

KOH + Na ↔ NaOH + K

Fizik-kimyoviy xossalari. Na va K–kumushsimon-oq metallardir, Na ning zichligi 0,97 g/sm³, K ning zichligi 0,86 g/sm³, juda yumshoq, pichoq bilan oson kesiladi.

Tabiiy Na ²³Na izotopdan, K esa ³⁹K (93,08 %) va ⁴¹K (6,91 %) hamda radioaktiv ⁴⁰K (0,01 %) izotopdan tarkib topgan.

Havoda Na va K tez oksidlanadi, shuning uchun ular kerosin ostida saqlanadi. Ular ko`pchilik metallmaslar–galogenlar, S, P bilan oson reaksiyaga kirishadi. Suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Qizdirilganda H<sub>2</sub> bilan NaH, KH hosil qiladi. Gidridlar suv ta`sirida oson parchalanib, tegishli ishqor bilan vodorodni hosil qiladi: NaH + H₂O = NaOH + H₂↑

Na mo`l kislorodda yondirilganda Na<sub>2</sub>O<sub>2</sub> hosil bo`ladi, u havodagi nam CO₂ bilan reaksiyaga kirishib, kislorod ajratib chiqaradi:

2Na₂O₂ + 2CO₂ = 2Na₂CO₃ + O₂↑

O`yuvchi ishqorlar. Suvda yaxshi eriydigan asoslar o`yuvchi ishqorlar deyiladi. Ulardan eng muhimlari NaOH va KOH lardir. NaOH va KOH–oq, xira, qattiq kristall moddalar. Suvda yaxshi eriydi, bunda ko`p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Suvdagi eritmalarda deyarli to`liq dissotsilanadi va kuchli ishqorlar hisoblanadi.

NaOH ↔ Na⁺ + OH^- NaOH + CO₂ = NaHCO₃

KOH ↔ K⁺ + OH^- 2NaOH + CO₂ = Na₂CO₃ + H₂O

Na va K tuzlari. Natriy barcha kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Ularning barchasi suvda yaxshi eriydi hamda ulardan eng muhimlari–NaCl, Na₂CO₃ va Na₂SO₄ hisoblanadi.

NaCl ovqatga solinadigan zarur modda, oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda, NaOH, Cl₂, HCl, Na₂CO₃ olish uchun xomashyo sifatida ishlatiladi.

Na₂CO₃ kristall soda, ichimlik soda, shisha, sovun, qog`oz ishlab chiqarishda va ro`zg`orda yuvish vositasi sifatida ishlatiladi.

Na₂SO₄ soda va shisha ishlab chiqarishda hamda Na₂SO₄•10H₂O kristallgidrati tibbiyotda ichni yumshatuvchi sifatida ishlatiladi.

Natriy tuzlari (natriy ionlari) alangani sariq rangga kiritadi. Bu kimyoviy birikmalardagi Na ni aniqlashning eng seziluvchan usulidir.

Kaliyli tuzlardan asosan kaliyli o`g`itlar sifatida foydalaniladi. Kaliy tuzlari (kaliy ionlari) alangani gunafsha rangga kiritadi. Bu kimyoviy birikmalardagi K ni aniqlashning eng seziluvchan usulidir.

2. Berilliy guruhchasining umumiy tavsifi.

Kalsiy, uning oksid, gidroksid va tuzlari.

Berilliy guruhchasini Be, Mg, Ca, Sr, Ba va Ra elementlari tashkil etadi. Bular s-elementlardir. Atomlarining tashqi energetik pog`onasida ikkitadan elektron bo`ladi. Ular kimyoviy reaksiyaga kirishganida valent elektronlarini berib, +2 ga teng oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Ular ham kuchli qaytaruvchilar hisoblanadi, lekin ular ishqoriy metallarga qaraganda kuchsizroqdir.

7. 2-jadval. Berilliy guruhchasi elementlarining xossalari.

№	Xossalari	Be	Mg	Ca	Sr	Ba	Ra
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Tartib raqami Valent elektronlari Atomining ionlanish energiyasi, eV Nisbiy elektrmanfiyligi Birikmalarida oksidlanish darajasi Atom radiusi, nm	4 2s^2 27,53 1,47 +2 0,113	12 3s^2 26,68 1,23 +2 0,160	20 4s^2 17,98 1,04 +2 0,197	38 5s^2 16,72 0,99 +2 0,215	56 6s^2 15,21 0,97 +2 0,221	88 7s^2 15,43 0,97 +2 0,235

Ca dan keyingi elementlarning oddiy moddalari ishqoriy-yer metallari deyiladi. Ular ham kimyoviy birikmalarida ko`pincha ionli bog`lanishli bo`ladi.

Tartib raqami ortishi va ionlanish energiyasi kamayishi bilan elementlarning elektronlar berishi osonlashadi, shuning uchun ularning metallik xossalari kuchayib boradi. Bu hodisa ishqoriy-yer metallarda yaqqol kuzatiladi.

Bu elementlar kislorod bilan RO tipidagi asosli oksidlar hosil qiladi, bu oksidlarga R(OH)₂ tipidagi asoslar muvofiq keladi. Asoslarning eruvchanligiga va asos xususiyati Be dan Ra ga tomon ortib boradi. Be(OH)₂–amfoter birikma.

Xossalari jihatidan Be bilan Mg boshqa metallardan birmuncha farq qiladi. Masalan, Be suv bialn reaksiyaga kirishmaydi, Mg faqat qizdirilganda, qolgan metallar esa odatdagi sharoitda reaksiyaga kirishadi:

R + 2H₂O = R(OH)₂ + H₂↑

Bu metallar vodorod bilan RH₂ tipidagi birikmalarni hosil qiladi, ular ham metallarning gidridlari deyiladi. Gidridlarda vodorodning oksidlanish darajasi –1 bo`ladi. Be guruhchasi elementlaridan eng katta ahamiyatga ega bo`lgani Ca dir.

Tabiatda uchrashi. Tabiatda Ca ning quyidagi birikmalari eng ko`p tarqalgan: kalsit minerali CaCO<sub>3</sub> (ohaktosh, marmar, bo`r), gips CaSO₄•2H₂O, angidrit CaSO₄, apatit va fosforitlar Ca₃(PO₄)₂ tarkibida, tabiiy suvlarda va tuproqda bo`ladi. Ca ko`p tarqalgan elementlar qatoriga kiradi. Yer po`stlog`ida kalsiyning miqdori 3,6 % ni tashkil etadi.

Olinishi. Sanoatda kalsiy suyuqlantirilgan tuzlar: 6 qism CaCl₂ va 1 qism CaF₂ aralashmasini elektroliz qilish yo`li bilan olinadi. CaF<sub>2</sub> CaCl<sub>2</sub> ning suyuqlanish haroratini pasaytirish uchun qo`shiladi, elektroliz ana shu haroratda olib boriladi.

Fizik-kimyoviy xossalari. Ca–kumushsimon-oq va qattiq metall, yengil, zichligi 1,55 g/sm³, suyuqlanish va qaynash haroratlari ishqoriy metallarnikidan yuqori.

Tabiiy Ca massa sonlari 40 (asosiy izotop), 42, 43, 44, 46 va 48 bo`lgan oltita izotopi aralashmasidan tarkib topgan.

Havoda Ca oksidlanadi, shuning uchun berk idishlarda, odatda kerosinda saqlanadi. Odatdagi sharoitda Ca galogenlar, S, N, va C bilan oson reaksiyaga kirishadi. Ca + Cl₂ = CaCl₂ 3Ca + N₂ = Ca₃N₂

Ca + S = CaS Ca + 2C = CaC₂

Ca faol metall sifatida suvdan vodorodni siqib chiqaradi:

Ca + 2H₂O = Ca(OH)₂ + H₂↑

Havoda qizdirilganda yonib, kalsiy oksid hosil qiladi:

2Ca + O₂ = 2CaO

Ca oksid va gidroksid. Kalsiy oksid–CaO (so`ndirilmagan ohak, kuydirilgan ohak, ohak momig`i) oq rangli kukun. Sanoatda ohaktosh, bo`r yoki boshqa karbonatli jinslar kuydirilganda hosil bo`ladi:

CaCO₃ ↔ CaO + CO₂ ∆H⁰ = 178 kJ/mol

CaO suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, Ca(OH)₂ hosil qiladi, bunda ko`p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Ca(OH)<sub>2</sub> ning texnikadagi nomi so`ndirilgan ohak. Agar u kukun holida tayyorlangan bo`lsa, ohak kukuni deyiladi.

CaO + H₂O = Ca(OH)₂ ∆H⁰ = -65 kJ/mol

So`ndirilgan ohak, qum va suv aralashmasi binokorlik qorishmasi yoki ohakli qorishma deyiladi. U suvoq sifatida, devor terishda g`ishtlarni bir-biriga tishlatish uchun ishlatiladi. Ohakli qorishmaning qotishida bit vaqtning o`zida ikki xil jarayon sodir bo`ladi: 1) o`ta to`yingan eritmadan Ca(OH)₂ kristallarining cho`kishi, bu kristallar qum zarrachalarini bir-biriga puxta bog`laydi; 2) ushbu reaksiya natijasida CaCO₃ hosil bo`ladi:

Ca(OH)₂ + CO₂ (havodan) = CaCO₃ + H₂O

So`ndirilgan ohak–oq rangli qattiq modda, suvda kam eriydi (20<sup>0</sup>C da 1 L suvda 1,5 g). So`ndirilgan ohakning suvdagi eritmasi ohakli suv deyiladi. U ishqoriy hossaga ega, ohakli suv orqali CO₂ o`tkazilganda eritma loyqalanadi (a), yana o`tkazilganda esa loyqa yo`qoladi (b):

(a) Ca(OH)₂ + CO₂ = CaCO₃ + H₂O (b) CaCO₃ + H₂O + CO₂ = Ca(HCO₃)₂