1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Ca tuzlari. Calsiy barcha kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Ularning barchasi suvda yaxshi eriydi hamda ulardan eng muhimlari–CaCO₃ va CaSO₄ hisoblanadi.

CaCO₃ eng ko`p uchraydigan foydali qazilmalar qatoriga kiradi. Binokorlik toshi sifatida, shuningdek, ohak, CO<sub>2</sub> va sement ishlab chiqarishda, metallurgiyada, qishloq xo`jaligida tuproqlarni ohaklash (kislotaliligini kamaytirish va tuproq strukturasini yaxshilash maqsadida) ishlatiladi.

CaSO₄•2H₂O ko`p uchraydi. Gipsni 150-180⁰C da kuydirish orqali oq kukun–kuydirilgan gips yoki alebastr CaSO₄•0,5H₂O olinadi. Agar alebastr suvga qorilsa, u tez orada qotib, yana qaytadan gipsga aylanadi:

CaSO₄•0,5H₂O + 1,5H₂O = CaSO₄•2H₂O

Gips ana shu xossasi tufayli binokorlikda to`siq plita va panellar tayyorlash, turli xil buyumlardan quyma shakl va nusxalar olishda, tibbiyotda gipsli bog`lam, suvoqchilikda ohak-gipsli qorishmalar tayyorlashda ishlatiladi. Bu binokorlik mahsulotining kamchiligi suvda oz bo`lsa-da, erishidir.

3. Suvning qattiqligi va uni yo`qotish usullari.

Tabiatda toza suv uchramaydi: uning tarkibida doimo biror moddalar aralashgan bo`ladi. Jumladan, suv yer qobig`idagi tuzlar bilan o`zaro ta`sirlashib, muayyan qattiqlikka ega bo`lib qoladi.

Suvning qattiqligi–suvda kalsiy kationlari Ca²⁺ va magniy kationlari Mg²⁺ borligidan kelib chiqadigan xossalari to`plamidir.

Agar suvda bu kationlarning konsentratsiyasi yuqori bo`lsa, u holda suv qattiq, agar kam bo`lsa–suv yumshoq deyiladi.

Kalsiy kationlari Ca²⁺ kalsiyli qattiqlikni, magniy kationlari Mg²⁺ magniyli qattiqlikni keltirib chiqaradi. Umumiy qattiqlik kalsiy va magniyli qattiqliklardan, ya`ni suvdagi Ca<sup>2+</sup> va Mg<sup>2+</sup> kationlarining konsentratsiyalari yig`indisidan hosil bo`ladi.

Suvni yumshatish jarayonlariga nisbatan olganda karbonatli va karbonatsiz qattiqliklar bo`ladi. Ca<sup>2+</sup> va Mg<sup>2+</sup> kationlarining suvdagi gidrokarbonat ionlari HCO<sub>3</sub><sup>-</sup> ga ekvivalent bo`lgan qismi keltirib chiqargan qattiqlik karbonatli qattiqlik yoki muvaqqat qattiqlik deyiladi. Qaynatilganda Ca²⁺ CaCO₃ holida cho`kmaga tushadi:

Ca²⁺ + 2HCO₃^- = CaCO₃↓ + H₂O + CO₂

Mg²⁺ esa gidroksikarbonat yoki Mg(OH)₂ (pH>10,3 bo`lganda) holida cho`kmaga tushadi:

Mg²⁺ + 2HCO₃^- + 2OH^- = (MgOH)₂CO₃↓ + H₂O + CO₂

Qattiqlikning suv qaynatilgandan keyin ham qoladigan qismi karbonatsiz qattiqlik deyiladi. U suvda kuchli kislotalarning, asosan sulfatlar va xloridlarning kalsiyli va magniyli tuzlarining miqdori bilan aniqlanadi.

K = Ca²⁺/20,04 + Mg²⁺/12,16

Bunda [Ca²⁺] va [Mg²⁺] - Ca²⁺ va Mg²⁺ ionlarining konsentratsiyasi, mg/l.

Odatda suvning qattiqligini yo`qotish uchun suvga turli xil kimyoviy moddalar bilan ishlov beriladi. Masalan, karbonatli qattiqlikni so`ndirilgan ohak qo`shish yo`li bilan yo`qotish mumkin:

Ca²⁺ + 2HCO₃^- + Ca²⁺ + 2OH^- = 2CaCO₃↓ + 2H₂O

Mg²⁺ + 2HCO₃^- + 2Ca²⁺ + 4OH^- = Mg(OH)₂↓ + 2CaCO₃↓ + 2H₂O

Ohak bilan soda bir vaqtning o`zida qo`shilganda karbonatli va karbonatsiz qattiqlikdan xalos bo`lish mumkin (ohak-sodali usul). Bunda karbonatli qattiqlikni ohak, karbonatsiz qattiqlikni soda yo`qotadi:

Ca²⁺ + CO₃^- = CaCO₃↓; Mg²⁺ + CO₃^- = MgCO₃

MgCO₃ + Ca²⁺ + 2OH^- = Mg(OH)₂ + CaCO₃↓

Suvning qattiqligini yo`qotishning boshqa usullari ham qo`llaniladi, ulardan hozirgi vaqtda eng ko`p foydalaniladigani kationitlar ishlatishga asoslangan (kationitli usul). Tarkibida tashqi muhit ionlariga almashina oladigan harakatchan ionlar bor qattiq moddalar ionitlar deyiladi.

Ionitlar ikki guruhga bo`linadi. Ulardan biri o`z kationlarini muhit kationlariga almashtiradi va kationitlar deyiladi, boshqalari o`zining anionlarini almashtiradi va anionitlar deyiladi.

Ca²⁺ + Na₂R = 2Na⁺ + CaR; Mg²⁺ + Na₂R = 2Na⁺ + MgR

CaR + 2Na⁺ = Na₂R + Ca²⁺; MgR + 2Na⁺ = Na₂R + Mg²⁺

4. Bor guruhchasining umumiy tavsifi.

Alyuminiy, uning oksid va gidroksidlari,

alyuminiy va uning qotishmalarining ishlatilishi.

Bor guruhchasini B, Al, Ga, In va Ta elementlari tashkil etadi. Bular p-elementlardir. Atomlarining tashqi energetik pog`onasida uchtadan elektron bo`ladi. Ular kimyoviy reaksiyaga kirishganida valent elektronlarini berib, +3 ga teng (bor –3 ham) oksidlanish darajasini namoyon qiladi, talliy uchun +1 oksidlanish darajasi eng barqarordir.

7. 3-jadval. Bor guruhchasi elementlarining xossalari.

№	Xossalari	B	Al	Ga	In	Ta
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Tartib raqami Valent elektronlari Atomining ionlanish energiyasi, eV Nisbiy elektrmanfiyligi Birikmalarida oksidlanish darajasi Atom radiusi, nm	5 2s^22p^1 71,35 2,01 +3, -3 0,091	13 3s^23p^1 53,20 1,47 +3 0,143	31 4s^24p^1 57,20 1,82 +3 0,139	49 5s^25p^1 52,69 1,49 +3 0,116	81 6s^26p^1 56,31 1,44 +1, +3 0,171

Bor guruhchasidagi elementlarda metallik xossalar berilliy guruhchasining elementlariga qaraganda ancha kuchsiz ifodalangan. Masalan, davrda berilliy bilan uglerod orasida joylashgan bor elementi metallmas elementlar qatoriga kiradi. Uning ionlanish energiyasi eng katta. Guruhcha ichida yadro zaryadi kattalashishi bilan atomlarning ionlanish energiyasi kamayadi va elementlarning metallik xossalari kuchayib boradi. Alyuniniy metall, lekin uning gidroksidi amfoter xossalarga ega. Talliyda metallik xossalar ancha kuchli ifodalangan.

Bu elementlar kislorod bilan R₂O₃ tipidagi oksidlar hosil qiladi, bu oksidlarga R(OH)₃ tipidagi asoslar muvofiq keladi. Ularning bordan boshqa hammasi suvdagi eritmalarida gidratlangan ionlar R³⁺ holida bo`lishi mumkin. Bor–kislota hosil qiluvchi element. B guruhchasi elementlaridan eng katta ahamiyatga ega bo`lgani Al dir.

Tabiatda uchrashi. Tabiatda Al ning quyidagi birikmalari eng ko`p tarqalgan: alyumosilikatlar, boksitlar, korund va kriolit. Alyumosilikatlar yer po`stlog`ining asosiy massasini tashkil etadi. Gil–Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>•2SiO<sub>2</sub>•2H<sub>2</sub>O, nefelin–(Na, K)<sub>2</sub>[Al<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>8</sub>] muhim alyuminiyli rudalar hisoblanadi. Nefelinning yirik qatlamlari Rossiyada (Kola yarimoroli va Krasnoyarsk o`lkasida) uchraydi.

Boksitlar–tarkibida 30-60 % Al₂O₃ hamda 70-40 % temir oksidlari bo`ladi. Boksitning asosiy konlari Rossiyada (Boshqirdiston, Sibir), Qozog`istonda uchraydi.

Korund–Al₂O₃ tarkibli mineral, juda qattiq, abraziv material sifatida ishlatiladi.

Kriolit–AlF₃•3NaF yoki Na₃AlF₆ tarkibli mineral. Hozirgi vaqtda sun`iy yo`l bilan tayyorlanadi, alyuminiy metallurgiyasida ishlatiladi.

Al ko`p tarqalgan elementlar qatoriga kiradi. Yer po`stlog`ida alyuminiyning miqdori 8,8 % ni tashkil etadi.

Olinishi. Sanoatda alyuminiy alyuminiy oksidning suyuqlantirilgan kriolit Na₃AlF₆ dagi eritmasiga CaF₂ qo`shib elektroliz qilish yo`li bilan olinadi. Bunda toza xomashyo ishlatiladi, chunki qo`shimchalar elektroliz vaqtida qaytariladi va alyuminiyni ifloslantiradi.

2Al³⁺ + 6e^- = 2Al 3O^2- - 6e^- = 3/₂O₂

Fizik-kimyoviy xossalari. Al–kumushsimon-oq metall, yengil, lekin mexanik jihatdan mustahkam, zichligi 2,7 g/sm³, suyuqlanish harorati 660⁰C. Elektr va issiqlikni yaxshi o`tkazadi. Unga ishlov berish: zarqog`oz holida yoyish, ingichka sim qilib tortib quyish oson. Osonlik bilan qotishmalar hosil qiladi. Al 600⁰C da mo`rt bo`lib qoladi va uni donalar holida yoki kukun qilib tuyish mumkin.

Tabiiy Al bitta izotop ²⁷Al (100 %) dan tarkib topgan.

Odatdagi sharoitda Al O₂ bilan oson birikadi. Bunda uning sirti oksid parda bilan qoplanadi, bu parda metallni keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Shu parda borligi sababli Al namlik va havo ta`sirida yemirilmaydi.

Agar oksid parda buzilsa, u holda Al suv bilan reaksiyaga kirishadi:

2Al + 6H₂O ═ 2Al(OH)₃ + 3H₂↑

Ko`pchilik metallardan farq qilib, Al ga ishqorlarning eritmalari juda kuchli ta`sir etadi. Masalan:

2Al + 2NaOH + 10H₂O ═ 2Na[Al(OH)₄(H₂O)₂] + 3H₂

Qizdirilganda Al galogenlar bilan, yuqori haroratda S, N, va C bilan reaksiyaga kirishadi. 2Al + 3Cl₂ = 2AlCl₃ 2Al + N₂ = 2AlN

2Al + 3S = Al₂S₃ 4Al + 3C = Al₄C₃

Al oksid va gidroksid. Alyuminiy oksid (giltuproq) Al₂O₃ oq rangli, ancha qiyin suyuqlanuvchan, juda qattiq modda. Al₂O₃ ning kristallari ko`k rangli bo`lsa-sapfir, gunafsha rangli-ametist, qizil rangli-yoqut deyiladi.

Laboratoriyada Al₂O₃ Al ni O₂ da yondirish yoki Al(OH)₃ ni qizdirish yo`li bilan olinadi: 4Al + 3O₂ ═ 2Al₂O₃ 2Al(OH)₃ ═ Al₂O₃ + 3H₂O

Al₂O₃ suvda erimaydi va u bilan reaksiyaga kirishmaydi. U amfoter kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi:

1. 
   Al₂O₃ + 6HCl ═ 2AlCl₃ + 3H₂O b) Al₂O₃ + 2NaOH ═ 2NaAlO₂ + H₂O
   

c) Al₂O₃ + 2NaOH ═ 2Na[Al(OH)₄(H₂O)₂]

Alyuminiy gidroksid Al(OH)₃ oq qattiq modda, suvda amalda erimaydi. Bilvosita yo`l bilan–alyuminiy tuzlariga ishqorlarning eritmalarini ta`sir ettirib olinadi:

AlCl₃ + 3NaOH ═ Al(OH)₃↓ + 3NaCl

Al(OH)₃ haqiqiy amfoter gidroksid. Kislotalar bilan o`zaro ta`sirlashganda tarkibida Al³⁺ bor tuzlar hosil qiladi; ishqorlarning eritmalari bilan o`zaro ta`sirlashganda alyuminatlar, ya`ni alyuminiy anion tarkibiga kiradigan tuzlar hosil qiladi. Masalan:

Al(OH)₃ + 3H⁺ ═ Al³⁺ + 3H₂O

Al(OH)₃ + OH^- + 2H₂O ═ [Al(OH)₄(H₂O)₂]^-

Al va uning qotishmalarining ishlatilishi. Al va uning qotishmalari asosan aviatsiya sanoatida, mashinasozlikda, kabellar va simlar tayyorlashda, idish-tovoqlar tayyorlashda, kumushsimon bo`yoq tayyorlashda, metallurgiya sanoatida (alyuminotermiya usuli) metallar olishda ishlatiladi.

Al kukuni bilan teemir kuyundisining (FeO•Fe₂O₃) ekvivalent miqdorlari aralashmasi termit deyiladi.

3Fe₃O₄ + 8Al ═ 4Al₂O₃ + 9Fe; ∆H⁰ ═ -3300 kJ.

Termitdan po`lat buyumlarni payvandlashda foydalaniladi.

Takrorlash uchun savollar.

1. 
   Litiy guruhchasiga qaysi elementlar kiradi, ularni sanab bering?
   
2. 
   Na va K qanday usullar bilan olinadi, ular qanday xossalarga ega?
   
3. 
   Na va K ning asosiy birikmalari va tuzlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
4. 
   Berilliy guruhchasiga qaysi elementlar kiradi, ularni sanab bering?
   
5. 
   Ca qanday usullar bilan olinadi va u qanday xossalarga ega?
   
6. 
   Ca ning asosiy birikmalari va tuzlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
   
7. 
   Bor guruhchasiga qaysi elementlar kiradi, ularni sanab bering?
   
8. 
   Al qanday usullar bilan olinadi va u qanday xossalarga ega?
   
9. 
   Al ning asosiy birikmalari va tuzlari haqida nimalarni bilib oldingiz?
   

Mavzuga oid tayanch iboralar.

Ishqoriy metallar, ishqoriy-yer metallari, suvning qattiqligi, kalsiyli-, magniyli-, umumiy-, karbonatli-, karbonatsiz- qattiqliklar, kationitlar, anionitlar.

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun, Toshkent, «O`qituvchi», 2001.

2. K. R. Rasulov va boshqalar. «Umumiy va anorganik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi», 1996.

3. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Anorganik kimyo. 8-9-sinf darsliklari, Toshkent, «O`qituvchi», 1992.

4. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.

6. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.

8-Ma`ruza.

Mavzu: Yonaki guruhchalar metallari.

Reja.

1. Yonaki guruhchalar metallarining umumiy xossalari.

2. Xrom, olinishi, xossalari, oksidlari, gidroksidlari va tuzlari.

3. Temir, olinishi, xossalari, oksidlari, gidroksidlari va tuzlari.

4. Cho`yan va po`lat ishlab chiqarish.

Yangi darsning bayoni.

1. Yonaki guruhchalar metallarining umumiy xossalari.

Yonaki guruhchalar elementlariga D. I. Mendeleyev davriy jadvalidagi barcha d– va f– elementlar kiradi. Davriy jadvalda bunday guruhchalar 12 ta bo`lib, bu elementlardan f– elementlar (lantanoidlar va aktinoidlar) davriy jadvalda alohida oilalarga ajratilgan. Qolganlari esa quyidagilar hisoblanadi: mis, rux, skandiy, titan, vanadiy, xrom, marganes, temir, kobalt va nikel guruhchalari.

Bu elementlarning tashqi elektron pog`onasida 1 tadan yoki 2 tadan elektron bo`ladi. Ular kimyoviy birikmalarida +1, +2, +3, +4, +5, +6, +7 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi. Lekin ularning +1, +2, +3, +5, +7 oksidlanish darajalarini namoyon qilgan birikmalari barqaror birikmalardir.

Bu elementlar kislorod bilan R₂O, RO, R₂O₃, RO₂, R₂O₅, RO₃, R₂O₇ tipidagi oksidlarni hosil qiladi. Bu oksidlarga ROH, R(OH)₂, R(OH)₃ kabi asoslar hamda HRO₄, H₂RO₄ va H₂R₂O₇ kabi kislotalar muvofiq keladi.

Bu elementlar qizdirlganda va yuqori haroratlarda kislorod, galogenlar, azot, fosfor, ko`mir, kremniy, suv, asoslar, kislotalar va tuzlar bilan reaksiyaga kirishadi.

4Cr + 3O₂ = 2Cr₂O₃ Fe + Cl₂ = FeCl₂ 2Mo + N₂ = 2MoN

2Cr + 3H₂O = Cr₂O₃ + 3H₂↑ Ni + Cu(OH)₂ = Ni(OH)₂ + Cu

Zn + H₂SO₄ = ZnSO₄ + H₂↑ Zn + 2AgNO₃ = Zn(NO₃)₂ + 2Ag↓

Bu elementlar boshqa metallar bilan va bir-birlari bilan reaksiyaga kirishib qotishmalarni hosil qiladi. Ularning qotishmalari va metallarning o`zlari hozirgi texnika uchun ancha qimmatli materiallardir. Masalan: Bi–Cd, Ag–Pb, Ag–Cu, Cu–Ni, Ag–Au, Cu bilan Zn (CuZn, CuZn₃, Cu₃Zn₂).

2. Xrom, olinishi, xossalari, oksidlari, gidroksidlari va tuzlari.

Tabiatda uchrashi. Xrom tabiatda turli xil minerallarda birikmalar holida uchraydi. Uning eng ko`p tarqalgan minerali xromit (xromli temirtosh) FeCr<sub>2</sub>O<sub>4</sub> dir. Xromning yer po`stlog`idagi umumiy miqdori 0,03 % ni tashkil etadi. Koinotda esa xrom Quyoshda, yulduzlarda va meteoritlarda borligi aniqlangan.

Olinishi. Xrom metali Cr₂O₃ ni qizdirib turib Al bilan qaytarish orqali yoki xrom birikmalarining suvdagi eritmalarini elektroliz qilish yo`li bilan olinadi:

Cr₂O₃ + 2Al = Al₂O₃ + 2Cr

Fizik–kimyoviy xossalari. Xrom–kulrang-oq tusli yaltiroq metall. Zichligi 7,2 g/sm³, suyuqlanish harorati 1855 ⁰C. Tabiiy xrom massa sonlari 50, 52, 53, 54, va 56 bo`lgan beshta izotopning aralashmasidan tarkib topgan. Sun`iy yo`l bilan radioaktiv izotoplari ham olingan. Al da bo`lgani kabi Cr da ham sirtida oksid parda Cr₂O₃ hosil bo`ladi. Suyultirilgan sulfat va xlorid kislotalar bilan oksid parda erigandan keyingina eriy boshlaydi: Cr + 2H⁺ = Cr²⁺ + H₂↑

Yuqori haroratda kislorodda yonib, oksid hosil qiladi. Cho`g` holigacha qizdirilgan xrom suv bug`lari bilan reaksiyaga kirishadi:

4Cr + 3O₂ = 2Cr₂O₃ 2Cr + 3H₂O = Cr₂O₃ + 3H₂↑

Xrom metali qizdirilganda galogenlar, vodorod galogenidlar, oltingugurt, azot, fosfor, ko`mir, kremniy va bor bilan reaksiyaga kirishadi:

Cr + Cl₂ = CrCl₂ 2Cr + N₂ = 2CrN

2Cr + 3S = Cr₂S₃ Cr + Si = CrSi

Xrom (II) oksid CrO–mayda tuyilgan holatida havoda o`z-o`zidan alangalanib ketuvchi qora kukun.

Xrom (II) gidroksid Cr(OH)₂ CrCl₂ ga ishqor eritmasi ta`sir ettirilganda sariq cho`kma holida hosil bo`ladi. Asos xossalariga ega, qaytaruvchi hisoblanadi, qizdirilganda Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ga aylanadi. Havo kislorodi ta`sirida oksidlanib, Cr(OH)₃ ga aylanadi.

CrO + 2H⁺ = Cr²⁺ + H₂O Cr²⁺ + 2OH^- = Cr(OH)₂

2Cr(OH)₂ + 1/2O₂ + H₂O ↔ 2Cr(OH)₃

Xrom (III) oksid Cr₂O₃–yashil rangli qiyin suyuqlanadigan kukun. Amfoter xossalarga ega. Ishqorlar bilan birga suyuqlantirilganda xromitlar hosil bo`ladi. Bu oksidga Cr(OH)₃ muvofiq keladi.

Xrom (III) gidroksid Cr(OH)₃ Cr³⁺ tuzlariga ishqorlarning eritmalari ta`sir ettirilganda kulrang-yashil iviqsimon cho`kma holida olinadi. Amfoter xossalariga ega, kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi. Ishqorlar bilan qo`shib suyultirilganda metaxromitlar va ortoxromitlar olinadi.

(NH₄)₂Cr₂O₇ = Cr₂O₃ + N₂↑ + 4H₂O; Cr₂O₃ + 2NaOH = 2NaCrO₂ + H₂O

Cr³⁺ + 3OH^- = Cr(OH)₃↓ ; Cr(OH)₃ + 3H⁺ = Cr³⁺ + H₂O

Cr(OH)₃ + NaOH + 2H₂O = Na[Cr(OH)₄(H₂O)₂] yoki

Cr(OH)₃ + OH^- + 2H₂O = [Cr(OH)₄(H₂O)₂]^-

Cr(OH)₃ + NaOH = NaCrO₂ + 2H₂O; Cr(OH)₃ + 3NaOH = Na₃CrO₃ + 3H₂O

Cr(OH)₃ = Cr₂O₃ + 3H₂O

Xrom (VI) oksid CrO₃–to`q qizil kristall modda. Kuchli oksidlovchi, bunda Cr₂O₃ ga aylanadi. Kislotali xossalarga ega. Bu oksidga H₂CrO₄–xromat kislota va H₂Cr₂O₇–dixromat kislotalar muvofiq keladi.

3S + 4CrO₃ = 3SO₂ + 2Cr₂O₃ ; 4CrO₃ = 2Cr₂O₃ + 3O₂

K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ = 2CrO₃↓ + K₂SO₄ + H₂O

CrO₃ + H₂O = H₂CrO₄ 2CrO₃ + H₂O = H₂Cr₂O₇

H₂Cr₂O₇ + H₂O = 2H₂CrO₄

Agar har xil oksidlanish darajasida bo`lgan xromning gidroksidlari Cr(OH)<sub>2</sub>, Cr(OH)<sub>3</sub> va H<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub> o`zaro taqqoslansa, quyidagicha xulosa kelib chiqadi: oksidlanish darajalari ortib borishi bilan gidroksidlarning xossalari o`zgarib boradi, ya`ni asos xossalari kamayadi va kislotali xossalari kuchayadi.

Cr(OH)₂ asos xossalarini namoyon qiladi, Cr(OH)₃ amfoter xossalarni namoyon qiladi, H₂CrO₄ esa kislota xossalarini namoyon qiladi.

2CrO₄^2- + 2H⁺ ↔ Cr₂O₇^2- + H₂O Cr₂O₇^2- + 2OH^- ↔ 2CrO₄^2- + H₂O

3SO₂ + K₂Cr₂O₇ + H₂SO₄ = K₂SO₄ + Cr₂(SO₄)₃ + H₂O

2Na[Cr(OH)₄(H₂O)₂] + 3Br₂ + 4NaOH = 2H₂CrO₄ + 6NaBr + 8H₂O

Cr₂(SO₄)₃ + 2KMnO₄ + 7H₂O = K₂Cr₂O₇ + 2Mn(OH)₄ + 3H₂SO₄

3. Temir, olinishi, xossalari, oksidlari, gidroksidlari va tuzlari.

Tabiatda uchrashi. Temir alyuminiydan keyin–tabiatda eng ko`p tarqalgan element. Temirning yer po`stlog`idagi umumiy miqdori 5,1 % ni tashkil etadi. Temir ko`pchilik minerallar tarkibiga kiradi. Uning eng muhim rudalari quyidagilar hisoblanadi: magnitli temirtosh Fe₃O₄, qizil temirtosh Fe₂O₃, qo`ng`ir temirtosh Fe₂O₃•H₂O, pirit FeS₂.

Fizik–kimyoviy xossalari. Temir–yaltiroq kumushrang-oq metall. Zichligi 7,87 g/sm³, suyuqlanish harorati 1539 ⁰C. Temir oson magnitlanadi va magnitsizlanadi. Temir massa sonlari 54, 56, 57 va 58 bo`lgan to`rtta barqaror izotopdan tarkib topgan. Sun`iy yo`l bilan olingan radioaktiv izotoplari ham ishlatiladi.

Temir suyultirilgan sulfat va xlorid kislotalarda eriydi, ya`ni vodorod ionlari ta`sirida oksidlanadi: Fe + 2H⁺ = Fe²⁺ + H₂↑

Temir yuqori haroratda (700-900 ⁰C) suv bug`lari bilan reaksiyaga kirishadi, qattiq qizdirilgan temir sim kislorodda ravshan alanga berib yonib kuyindi–temir (II,III) oksid hosil qiladi:

3Fe + 2O₂ = Fe₃O₄ 3Fe + 4H₂O = Fe₃O₄ + 4H₂↑

Temir isitilganda galogenlar va oltingugurt bilan, yuqori haroratda fosfor, ko`mir, kremniy bilan reaksiyaga kirishadi:

Fe + Cl₂ = FeCl₂ 3Fe + C = Fe₃C

Fe + S = FeS Fe + Si = FeSi