1-ma'ruza mavzu: boshlang’ich sinf matematika kursida uchraydigan ti’ik masalalarning tasnifi. O’rta arifmetik sonni topishga doir masalalar. Ikki sonning yig’indisi (yoki ayirmasi)ga ko’ra shu sonlarni topishga doir masalalar. Reja

3. O’rta arifmetik sonni topishga, birinchi xil aralashma va quymalarni topishga doir masalalar.(1-tip)
Ikki va undan ortiq sonlarning o’rta arifmetik qiymatlarini topish uchun berilgan sonlarni qo’shib hosil bo’lgan natijani qo’shiluvchilar soniga bo’lish kerak.
Masalan,2,3,4,5,6 sonlarining o’rta arifmetigi quyidagicha topiladi.
(2+3+4+5+6):5=20:5=4
Bunday tipdagi masalalar bilan o’quvchilar kundalik hayotda ko’p to’qnashadi.
1-masala.Kun davomida havo harorati har 3 soatda o’lchanib quyidagi ma’lumotlarga ega bo’lindi:18⁰,21⁰,19⁰,22⁰,23⁰,26⁰,24⁰,23⁰.Ma’lumotlarga asosan havo haroratining o’rtacha tempyeraturasini aniqlang.
Masalani yechish uchun bir nechta sonning o’rta arifmetigini topish qoidasini esga olamiz:
Tahrif: Bir nechta sonlarning o’rta arifmetigi deb, shu sonlar yig’indisininig sonlar soniga bo’linmasiga aytiladi.
Masala shartida berilganlar va tahrifga ko’ra
t= ⁰
Javob:Havoning o’rtacha harorati 22⁰.
Boshlang’ich sinfdanoq o’quvchilarini bir necha sonlarning o’rta arifmetigini topishga tayyorlash karrali bo’lishga doir masalalarni yechish bilan amalga oshiriladi.
4-sinf matematika (E.Sariqov umumiy tahriri ostida 2009 yildagi nashri)darsligining 38-betidagi 6-masalaga ehtibor byeraylik:
Qanday 4 ta bir xil qo’shiluvchilarning yig’indisi 48 bo’ladi.
O’quvchi bunday ko’rinishdagi masalalarni yechib (48:4=12 yoki 12*4=48, 12+12+12+12=48)
48 soni 12sonidan 4marta (karra)katta ekanligini,bir xil qo’shiluvchilar yig’indisini ko’paytirish amali bilan almashtirish mumkinligini idrok qilish bilan birga sonlarning o’rta arifmetigini topishga tayyorlovchi bosqich bo’lib xizmat qiladi.
Tayyorlovchi bosqichni o’tash bilan birga o’rta arifmetik qiymat haqida tushuncha byerilsa,foydadan xoli bo’lmas edi.
Mazkur kitobdagi 56-masala shartini qisman o’zgartirish bilan o’quvchilarni o’rta arifmetik qiymatlarni topishga o’rgatish mumkin.
Masala quyidagicha berilgan:
Uchta savatda 120kg xurmo bor.Birinchi savatda 48 kg,ikkinchi savatda esa undan 2marta kam xurmo bor.Uchinchi savatda qancha xurmo bor?
Masala uyga vazifa qilib berilgan bo’lib,natija o’quvchilardan so’raladi va masala sharti quyidagicha o’zgartirilib yechish talab qilinsa,maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Masala: Uchta savatda 120 kg xurmo bor.Ular bu savatlarga barobardan taqsimlansa,har qaysi savatda qanchadan xurmo bo’lar edi?
Yoki masala shartini boshqa ko’rinishda o’zgartiramiz:
Bir savatda 48kg,ikkinchi savatda 24kg va uchinchi savatda ham 48 kg xurmo bor.Uchchala savatdagi xurmolar miqdorini tenglashtiring.
Masalani yechish uchun o’quvchilarga savollar byeramiz:
Masalani yechish uchun nima qilamiz?
Uchchala savatda ham mevalar miqdorini bir xil taqsimlash uchun barcha savatda bor bo’lgan xurmolar miqdorini qo’shib savatlar soniga bo’lish yetarli
(48+24+48):3=120:3=40
Javob:Har bir yashikda 40 kg dan xurmo bor.
4- sinf o’quvchilariga quyidagicha masalalarni yechish tavsiya etiladi.
1.Ona do’kondan narxi 400 so’mlik konfetdan 1kg va 500 so’mlik konfetdan ham 1kg sotib olindi.1kg konfetning narxi o’rtacha qancha bo’ladi?
2.Dinora matematikadan 96 ball, ona tilidan 100 ball va chet tilidan 95 ball oldi.U o’rtacha necha ball olgan?
3.Jonagi olmaning 1 kg mi 100 so’m,1 kg oq olmaning bahosi 150 so’m turadi.
Mirolim jonagi olmadan 4 kg va oq olmadan 6 kg xarid qildi.1 kg olmaning o’rtacha narxini toping.
4.Fozil ota har biri 120 so’mdan 2ta va har biri 150 so’mdan 3 ta qovun sotib oldi. Bitta qovunning o’rtacha narxini toping.
5.Tarozida har tortishda 4 tadan yashik quyildi.20 yashik olmani tortganda quyidagi natija kelib chiqdi.120kg,140kg,130 kg va 110 kg.O’rta hisob bilan har bir yashik olma og’irligini toping.