1-ma’ruza мavzu: Avtomobil yo‘llarini qidiruvida geodezik tushunchalar

Orienterlash – chiziqlarni meridianlarga nisbatan yo‘nalishini (o‘rnini) belgilash bo‘lib, azimut, direksion va rumb burchaklar yordamida topiladi.
Azimut burchak (A) – soat millari bo‘ylab shimolga yo‘nalgan meredian tekisligidan vertikal tekislikdagi berilgan nuqtadagi chiziq yo‘nalishigacha o‘lchangan gorizontal burchakdir. Azimut qiymati 0⁰ dan 360⁰ gacha o‘zgaradi. Geografik meridianga nisbatan o‘lchangan azimut – geografik A_g va magnit meridianidan o‘lchangan azimut – magnit A_m azimutlari hisoblanadi. Geodezik amaliyotda magnit azimutidan foydalaniladi. Uning miqdori magnit yo‘nalishi bo‘yicha kompas yoki bussolda o‘lchanadi.
Geografik azimut bilan magnit azimuti o‘zaro quyidagi ifoda bilan bog‘langan
A_g=A_m+δ
bu yerda, δ – magnit og‘ish burchagi.


Direksion burchak α – topografik xaritada shimolga yo‘nalgan o‘q meridiandan yoki unga paralell bo‘lgan chiziqdan soat millari bo‘ylab berilgan chiziqqacha o‘lchangan gorizontal burchakka direksion burchak deyiladi. Direksion burchak 0⁰ dan 360⁰ gacha o‘zgaradi. Direksion burchak to‘g‘ri va teskari bo‘lishi mumkin va ular o‘zoro quyidagi munosabatga ega:
α_to‘g‘=α_tes+180



1-rasm. 1:10000 masshtabli xarita varag‘i

Xaritada shimol va janubdagi bir xil miqdordagi uzunlikni (misol 18⁰ 02¹) birlashtirsak geografik meridian xosil etamiz (rasmda o‘rtadagi qalin qora chiziq) va unda AV chizig‘ining azimuti A_ab miqdorni ko‘rsatadi (4.8-rasm).

Rumb burchagi r – o‘tkir burchak bo‘lib eng yaqin shimoliy yoki janubiy qutbdagi meridiandan o‘lchanadigan o‘tkir burchak qiymatidir. Rumb 90⁰ oshmaydi. Rumblarni belgilashda gradus miqdorining oldiga unga mos bo‘lgan chorak ham ko‘rsatiladi (4.9-rasm). Misol uchun r₁=ShSh_q 42⁰ 37¹, r₄=ShG‘a 37⁰ 48¹ va h.