1-ma’ruza мavzu: Avtomobil yo‘llarini qidiruvida geodezik tushunchalar

6-rasm. Topografik xaritada gorizontal chiziqdagi bergshtrixlarni ko‘rinishi

Ikki qo‘shni gorizontal chiziqlar orasidagi shovun yo‘nalish bo‘yicha ver­tikal masofaga relefning kesim balandligi deyiladi va h bilan ifodalanadi.

Topografik xaritalarda relef kesim balandligini tanlashda quyidagilar inobatga olinadi:1) Xaritaning masshtabi qanchali yirik bo‘lsa, relef kesim balandligi kichik bo‘ladi; 2) Joyning xarakteri ya’ni tog‘li joylar uchun relef kesim balandliklari tekisliklarga nisbatan yirik olinadi; 3) Aniqlik va mufassallik talablari qanchali relefni aniq va batafsil tasvirlash talab qilinsa, shuncha relef kesim balandligi qiymati kichik olinadi.

7-rasm. Relefning kesim balandligi

Topografik xaritalar ichki hoshiya bilan chegaralangan xaritagrafik materiallar trapesiya Rasmlida bo‘lib, uning chetlariga geografik kordinatalar – kenglik va uzunlik qayd etiladi. Tashqi (bezagi) va ichki hoshiyalarga nuqtaning geografik kordinatalarini aniqlash vazifasini o‘tash uchun minutlar hoshiyasi keltirilgan. Xarita varrog‘iga kilometrlar to‘ri tushirilgan. Chiziqlar mintaqadagi o‘q meridian proeksiyasi va ekvator proeksyasiga paralel etib chizilgan. Kordinatalar chiqishida nuqtaning to‘g‘ri burchakli kooordinatalarini miqdorlari berilgan. Xaritaning yuqori shimoliy qismida nomenklaturasi keltirilgan. Hoshiyaning pastki janubiy qismiga magnit millarini og‘ish va meridianlar yaqinlashuv miqdori vertikal chiziq to‘rlarini o‘zaro xolati, haqiyqiy va magnit meridianlariining chizmasi, sonli va chiziqli masshtablar, joylanish chizmalari keltirilgan. Har bir topografik xaritalarning nomi uning masshtabi bilan yuritiladi, masalan masshtabi 1:10 000 bo‘lsa, o‘n mingli, 1:25 000 bo‘lsa — yigirma besh mingli topografik xaritalar deyiladi.

Topografik xaritalar elementlarini umumlashtirib, 2 guruh — matematik va geografik elementlarga bo‘lish mumkin. Matematik elementlarga xaritaning to‘ri, masshtabi, ramkasi, varaklarga bo‘linishi va nomenklaturasi hamda geodezik tayanch punktlari kiradi. Geografik elementlarga topografik xaritalarda tasvirlanadigan yer yuzasi tafsilotlari kiradi. Topografik xaritalar elementlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular maxsus turg‘un shartli belgilar va yozuvlar yordamida tasvirlanadi.
Topografik xaritalarda tasvirlanadigan hudud ma’lum kattalikdagi qismlarga bo‘linadi va ularning har biri alohida varaqda tasvirlanadi. Topografik xaritalarning har bir varag‘i meridian va parallel chizikdar bilan chegaralanadi va trapesiya Rasmliga ega bo‘ladi. Ko‘p varakli xaritani alohida varaqlarga bo‘linishiga grafalarga bo‘lish va ularni ma’lum tizim bo‘yicha belgilanishiga nomenklatura deyiladi. Hamma Topografik xaritalarning nomenklaturasi 1:1 000 000 masshtabdagi xalqaro xaritaning grafalarga bo‘lish va nomenklaturasiga asoslangan. Xalqaro nomenklatura sistemasi 1909 y. London va 1913 y. Parijda o‘tkazilgan xalqaro geografik kongresslarda qabul kilingan. Bu sistemaga kura, 1:1 000 000 masshtabli xarita varag‘ining kengligi meridian bo‘yicha 4° va parallel bo‘yicha 6° ga teng. Bunday trapesiya kenglik bo‘yicha 4⁰ va uzunlik bo‘yicha 6⁰ lik gorizontal proeksiyalik 1:1 000 000 masshtabli tasvir etilgan xududni ko‘rsatadi. Misol uchun 1:1000000 masshtabli xarita varag‘idagi shaharlar quyidagi nomenklaturaga ega Moskva – Ν – 37, Bishkek – K – 43, Arxangelsk – O – 37 va h.