1-ma’ruza мavzu: Avtomobil yo‘llarini qidiruvida geodezik tushunchalar

Joyning relefi deb – yerning tabiiy yuzasidagi notekisliklar (baland-pastliklar) ko‘rinishiga aytiladi. Relef topografik xarita mazmuning eng muhim elementidir.
Relef Rasmllari. Yer sirtining har xil notekisliklaridan rel­efning asosiy oltita Rasmllarini ajratish mumkin. Bularga: Tog‘ (tepa), tiz­ma tog‘, egarsimon joy (bel), yonbag‘ir, chuqurlik va soylarni kiritish mum­kin.
1.Tog‘ (tepa) — yer sirtidagi ko‘tarilgan gumbazsimon joy bo‘lib, uning eng baland nuqtasi cho‘qqi, yon tomonlari qiyalik (yon bag‘ir, nishab), at­rof bilan tutashgan chizig‘i — tog‘ etagi deyiladi.
2. Tizma tog‘ — bir yo‘nalishda cho‘zilib ko‘tarilgan yoki pasaygan joy bo‘lib, ikki yon tomoni tikroq pasayadi. Tizma tog‘ning eng baland nuqtalaridan (joylaridan) o‘tgan chiziqqa suv ayrig‘ich chiziq deyiladi.
3. Egarsimon joy (bel) — ikki tog‘ yoki tepaning yonma-yon qo‘shili­shi­dan hosil bo‘ladi. Egarsimon joyning ikki tomonidan qara­ma-qarshi yo‘nalishda soy boshlanadi. Ko‘pincha bir soydan ikkin­chisiga o‘tgan so‘qmoq yo‘l egarsimon joy orqali orqa tomondagi soy yo‘­li­ga tutashadi, egarsimon joydagi bu yo‘l dovon deyiladi.
4. Yonbag‘r – tizma tog‘ yoki tepalik yonbag‘ri bo‘ylab qiyalab ketgan tekislik ko‘rinishidagi joy.
5. Chuqurlik (qozonsoy) – tog‘ning aksi bo‘lib, har tomondan o‘ral­gan pastlik joy; eng chuqur joyiga – tub deb, yon tomonlari qiya­lik, qiyaliklarning atrof bilan uchrashgan chizig‘i – chuqurlik chek­kasi deyiladi.
6. Soy – bir yo‘nalishda ko‘tarilgan tizma tog‘ning aksi bo‘lib, bir nuqtadan uchi tomon ko‘tariladi yoki bir uchi ochiq yo‘nalish bo‘­yi­cha asta pasayadi, keyin ikki yoni tikroq ko‘tariladi.
Soyning eng past joylaridan o‘tgan chiziq suv yig‘uvchi chiziq de­yiladi, bu chiziq bo‘yicha yog‘in suvlari oqadi. Agar soy keng bo‘lsa va uzoq­qa cho‘zilsa, vodiy deyiladi.
Daryolar vodiyning suv yig‘uvchi chizig‘i bo‘yicha oqadi, agar soy­da suv yig‘uvchi chiziq nishabligi katta va tuproq yumshoq bo‘l­sa, sel oqimlari orqali yuvilib, o‘piriladi, keyin bu yerda jar­lik hosil bo‘ladi.
Relefni aniq tasvirlash faqat gorizontallar usulida ta’minlanadi va u eng asosiy hisoblanadi. Gorizontallarni xaritadagi tasviri joy relefini– tavsiflaydi. Gorizontallar bilan tasvirlangan joy relefi eng aniq bo‘­lib, bunday xaritalardan har xil loyihalash va injenerlik ma­salalarini yechishda foydalaniladi.