1-Маъруза Kirish. Jamiyatning ilmiy-texnikaviy taraqqiyotida,energetikani roli,Jaxon va respublikamizda energiya resurslaridan foydalanish. O‘zbekistonda elektr energetikasining rivojlanish tarixi

Elektr energiyasining manbalari.Elektr stantsiyalarning
turlari va nimstantsiyalarning sxemalari

Elektroenergetika sistemasi (tizimi) – elektr energiyasini ishlab chiqarish, uzatish, taqsimlash va iste’mol qilish barcha asbob uskunalarning majmuasi. Demak, elektr energiya sistemasi o`z ichida elektr energiyasini uzatish va taqsimlash asbob-uskunalarni elektr tarmoq va niqoyat elektr energiyasini iste’mol qilish, ya’ni elektr energiyasining energiyani boshqa turlariga o`zgartiruvchi uskuna - dastgoqlar – elektr iste’mol sistemasini tashkil etadi. Elektro energetika sistema o`ziga o`nlab (20-5 xar xil rusumli elektr stantsiya, minglab kilometr E.U.Y hamrab oladi. Hozirgi zamon katta bo`lsa butun sistemaning ishlash ishonchliligi oshadi: ehtiyoj quvvat (rezervnaya moщnost) kamayadi: sutkali va yil iste’mol grafiklari tekislanadi. Sistemaning optimal imk Hozirgi vaqtda elektr energiyasini deyarli 99,8% butun dunyoda uch tipli elektr stantsiyalarda ishlab chiqariladi. :

1. 
   Issiqlik elektr stantsiya
   
2. 
   Gidroelektrostantsiya
   
3. 
   Atom elektr stantsiya
   

Xarbirtiplielektrstantsiyalarnielektrenergiyaishlabchiqarishprintsipiniqisqachako`ribchihamiz.
Issiqlikelektrstantsiyasiqaytatiklanmaydiganenergetikzaxiralar, yonilѓienergetikresurslari, neftmaxsulotlari, gaz, ko`mirasosidaishlaydi. Bu yerda issiqlik energiyasi avvalo meqanik energiyaga aylanadi, ya’ni buѓ (yoki gaz) qarorati t=400-600 S⁰ va bosimi R=3-30 mPa turbogenerator bilan sinxron generatorni aylantiradi. Generator uch fazali o`zgaruvchan tok ko`rinishda elektr energiya ishlab chiqaradi (2-rasm). Turbogenerator (gazogenerator) uch poѓonali bo`lib, uning ikkinchi yoki uchinchi poѓonasidan ma’lum qarorat va bosimda buѓ olinib, uy- ro`zѓor yoki ishlab chiqarish ehtiyojlariga ishlatiladi. Ayrim IESda faqat elektr energiya ishlab chiqariladi, lekin, ko`pincha IESda kam elektr ham issiqlik energiyasi ishlab chiqarib tegishli tarmoq orhali iste’molchilarga yetkaziladi.
Ta’kidlab o`tish kerakki, IESlarning eng zamonaviy texnologik uskunalar bilan jixozlanganlarning foydali ish koeffitsienti 40% oshmaydi. IESda issiqlik energiyasi avval meqanik energiyaga, keyin elektr energiyasiga o`zgartiriladi. Shuning uchun FIK (foydali ish koeffitsienti) past. Keyingi boblarda issiqlik energiyasini bevosita elektr energiyasiga aylantiruvchi magnitogidrodinamik generatorlarning ishlash printsipi va shu generatorning amaliy qo`llanishi to`ѓrisida to`xtalib o`tamiz.
Gidravlik elektr stantsiyalari (GES) suvning potentsial energiyasi hisobidan elektr energiya ishlab chiqaradi. Demak, bu yerda qayta tiklanadigan birlamchi energetik resurs suv omborlarida zaxiralanadigan suvdan foydalanib, elektr energiya ishlab chiqariladi. Elektr energiyasining tannarqi past, lekin, qurilishi uchun sarflanadigan mablaѓ katta, chunki yuqori suv satqi va pastki suv satqi barpo etish kerakki, elektr energisi mana shu suv satqlari ayrimining potentsial energisi hisobidan gidrogeneratorlar orhali hosil qilinadi. (Farqod, Burchmulla, Chirchiq, Ho`qon, Norak). O`zbekiston sharoitida GES qurilishi suvga bo`lgan talabni qondirish yo`llarini hisobga olgan holda suv resurslaridan foydalanadi. Yuqorida GESlarni atrof muxitga ta’siri muammolari to`ѓrisida to`xtalib o`tgan edik.
Atom elektr stantsiyalarida Uran 236 (U-235) atomlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik energiyasi hisobidan elektr energiya olinadi