1-ma’ruza.” Elеktrotеxnika va elektronika” faniga Kirish

2-LEKTSIYA. ELEKTR SHINJIRLARININ’ ELEMENTLERI HA’M TIYKARG’I NIZAMLARI

• Reje:
• 1.Elektr shinjiri elementleri haqqinda uliwma mag’liwmat.
• 2. Elektr shinjirlarinin’ tiykarg’i nizamlari.
• 3. Elektr shinjirindag’i qarsiliqlardi jalg’aw sxemalari.

1.Elektr shinjiri elementleri haqqinda uliwma mag’liwmat.

Hár qanday elektr shınjırı o’z-ara sımlar menen biriktirilgen bir yamasa bir neshe elektr energiyası dereklerinen hám tutiniwshilarınan ibarat boladı. Sol sebepli elektr shınjırı dep, elektr tokını payda etıwshı jáne onıń ag’ip o’tiwin támiyinlew ushın berk jol payda etatuǵın qurilmalar jıyındısına aytıladı. Elektr shınjırların shártli belgiler járdeminde súwretlew elektrik sxema dep ataladı. Ápiwayı elektr shınjırınıń sxeması 1.1-su’wrette ko’rsetilgen. Elektr shınjırı tiykarınan, elektr energiyasınıń deregi - Ee, elektr energiyasınıń júklemesi birlestiriwshi simlar (ma’selen, elektr uzatiw liniyasi) hám shınjırdı ajratip-úziw ushın úskene (jalǵawshı) – K siyaqli elementlerden quralg’an.

Shınjırdan tok úzliksiz o’tip turıwını tiykarǵı shárti onıń quramında elektr energiyası dereginiń bolıwı bolıp tabıladı. Elektr energiyasınıń dereginde energiyanıń basqa túrleri elektr energiyasıǵa aylantiriladi. Mısalı, elektr mashina generatorlari puw, gaz yamasa gidravlik turbinalardin’ mexanik energiyasını, galvanik elementler hám akkumulatorlar ximiyalıq processler energiyasını, termoelementlar hám magnitogidrodinamik generatorlar ıssılıq energiyasını, hár qıylı fotoelementlar jarıqlıq energiyasını elektr energiyasıǵa aylantıradı.

Elektr energiyasını payda etıwshı hár qıylı dereklerdiń shártli belgileniwi 1. 2-su’wrette ko’rsetilgen. a - EQK, b - galvanik elementler yamasa akkumulator batareyaları, g - termoelementlar, d-fotoelement, ye - turaqli toktin’ elektr mashina generatori, j - o’zgermeli toktin’ elektr mashina generatori. Bular elektr qozg’awshi kushlEri - E, ishki qarsılıg’ı - r0, nominal tokı - Inom hám basqa shamaları menen bir- birlerinen parıq etedi.

Elektr energiyasın tutiniwshilarǵa uzatıw elektr liniyalari arqalı ámelge asırıladı. Elektr energiyasın energiyanıń basqa túrler (mexanik, ıssılıq, ximiyalıq, jarıqlıq hám b.) ge aylantırıp beretuǵın úskeneler (elektr dvigatellari, elektr pechlar, elektr jaqtılandıriw ásbapları hám b.) elektr qarıydarlar dep ataladı.1.3-su’wrette ko’rsetilgen elektr shınjırında elektr energiyasınıń deregi (akkumulator) usı shınjırdıń ishki bo’leginin’ júklemesi- Rn, ampermetr-A, jalǵawshı-K, birlestiriwshi sım (yamasa liniya) shınjırdıń sırtqı bo’legin (yaǵnıy, sırtqı shınjırdı) quraydı. Jalǵawshı K jalǵanǵanda berk shınjır (kontur) payda bolıp, shınjırdan elektr tokı o’te baslaydı. Onıń ma`nisin ampermetr járdeminde o’lshew múmkin. Shınjırdan o’tip atırǵan elektr tokınıń ma`nisi yamasa kúshi o’tkizgishtiń kese kesiminen waqıt (t) birligi ishinen o’tken elektr zaryadlarınıń muǵdarı -q menen anıqlanadı, yaǵnıy tok kúshi zaryadlardıń háreket tezligine proporsional shama bolıp tabıladı:

Eger shınjırdan o’tip atırǵan toktin’ bag’iti hám ma`nisi waqıt dawamında turaqli bolsa, bunday tok turaqli tok dep ataladı hám to’mendegishe ańlatpalanadı:

Xalıq araliq birlikler sisteması (SI) de elektr tokınıń o’lshem birligi sıpatında amper qabıl etilgen. O’tkizgishtiń kese kesiminen bir sekund dawamında bir kulon elektr zaryadları o’tkendegi tok kúshi bir amperga teń boladı:

• 2. Elektr shinjirlarinin’ tiykarg’i nizamlari