1-ma’ruza.” Elеktrotеxnika va elektronika” faniga Kirish

Kirxgoftin’ birinshi nızamı (toklar nızamı) elektr shınjırınıń tarmaqlanıw túyinindegi toklardıń qanday bo’listirilgenligin ańlatadı. Bul nızamǵa ko’re, elektr shınjırınıń tarmaqlanıw túyinine kirip atırǵan hám odan shıǵıp atirg’an toklardıń algebraik qosindisi nolga teń. Mısalı, 1.6 – su’wrettegi elektr shınjırınıń A túyini ushın:

Deb jazıw múmkin. Bunda tarmaqlanıw túyini kirip atırǵan toklardı «+» belgi hám odan shıǵıp ketip atirg’an toklardı «-» belgi menen bo’lemiz. Ulıwma jag’dayda

(1.5)

(1.4)

Kirxgorftin’ ekinshi nızamı (kernewler nızamı) tuyiq elektr shınjırıdıń bo’limlerinen EQK hám kernewlerdiń qanday bo’listirilgenligin anıqlawǵa járdem beredi. Sonlıqtan, berk konturdaǵı barlıq EQKlarnin’ algebraik qosindısı sol konturdıń barlıq bo’limlerindegi kernewler to’menlewiniń algebraik qosindısına teń:

(1.6)

Kirxgorftin’ ekinshi nızamına qaray. 1.7-su’wrette ko’rsetilgen elektr shınjırında EQKdıń shártli oń bag’iti boyınsha (yaǵnıy, saattilinin’ háreket bag’iti boyınsha) shınjırdıń elektr teń salmaqlılıq teńlemesi:

(1.7)

Shınjırdaǵı hár qanday noqattıń potensialı usı noqattıń shınjırdaǵı awhali menen anıqlanadı. Ulıwma jag’dayda

dep jazıw múmkin.

3. Elektr shinjirindag’i qarsiliqlardi jalg’aw sxemalari.

Hár qıylı elektr shınjırlarınıń jumıs procesi analiz etilgende shınjırdaǵı tutiniwshilardıń ekvivalent qarsılıg’ın anıqlaw kerek boladı. Uluwma, elektr tutiniwshilardı shınjırǵa izbe-iz, parallel hám aralash jalǵaw sxemaları bar.

Qarsılıqlardı (tutiniwshilardı) izbe-iz jalǵaw dep, bir qarsılıq (R1) dıń sońǵı ushin ekinshi qarsılıq (R2) dıń bas ushina, ekinshi qarsılıqtıń aqirin u’shinshi qarsılıq (R3) tıń bas ushina hám taǵı basqa birlestiriwge aytıladı (1.7-súwret). Qarsılıqları izbe-iz birlestirilgen, yaǵnıy tarmaqlanbaǵan elektr shınjırınıń ayirmashilig’i sonda, ol jaǵdayda tok o’tkeretuǵın bir jabıq kontur bolıp, konturdıń barlıq bo’limlerinen birdey ma’niske iye bolǵan tok o’tedi. Bunday shınjırda oǵan berilgen kernew - Ol shınjırdıń ayırım bo’limlerindegi kernewler to’menlewiniń algebraik qosindısına teń (Kirxgoftin’ II nızamıǵa tiykarınan):

bu jerde :

shınjır bo’limleriniń qarsılıqları; RE- shınjırdıń ekvivalent (ulıwma) qarsılıg’ı.

Qarsılıqlardı izbe-iz jalǵaw elektrotexnikanin’ hár qıylı tarawlarında ushraydı. Mısalı, turaqli tok motorin iske túsiriwde iske túsiriw tokın sheklew maqsetinde Yakor menen iske túsiriw reostati izbe-iz jalǵanadı. Sonıń menen birge, aylanıw tezligin retlew maqsetinde retlew reostati qollanıladı. Dereklerdi da o’z-ara izbe-iz jalǵaw múmkin. Mısalı, akkumulyator hám batareya elementlerin o’z-ara izbe-iz jalg’ap, kerekli kernewdi payda etiw múmkin.

Qarsılıqları izbe-iz birlestirilgen shınjırdıń qandayda bo’leginde úzilis júz bergende onıń ha’mmesi isten shıǵıwı qarsılıqlardı izbe-iz jalǵaw usılınıń tiykarǵı kemshiligi bolıp tabıladı.

Qarsılıqlardı (tutiniwshilardı) parallel jalǵaw dep, R1, R2, R3, …, Rn hám taǵı basqa qarsılıqlardıń bas ushlarin bir túyinge hám áne sol qarsılıqlardıń sońǵı ushlarin ekinshi túyinge birlestiriwge aytıladı (1.9 -súwret).

Qarsılıqları parallel jalǵanǵan elektr shınjırınıń (bunday shınjırlardı tarmaqlanǵan yamasa ko’p konturlı elektr shınjırları, dep te ataw múmkin) ayrımashilig’i shınjırǵa jalǵanǵan barlıq qarsılıqlar bo’limlerindegi kernewdiń birdey ma’niske ıyelewi bolıp tabıladı.

R1, R2, R3, …, Rn qarsılıqlar bas ushlariniń jalǵanıw noqatlarına keliwshi tok (I) sol noqatlardan (túyinlerden) tarqalatuǵın I1, I2, I3, … Ín toklardıń jıyındısına teń (Kirxgoftin; 1-nızamıǵa tiykarınan) :

Qarsılıqları parallel jalǵanǵan shınjırdıń tiykarǵı abzallig’i sonda, bunday shınjırdıń qandayda tarmaǵında úzilis júz bolǵanda qalǵan tarmaqlar normal isley beredi. Sol sebepli de elektr energiyasınıń qarıydarları tarmaqqa, tiykarınan, parallel usılda jalǵanadı.

Qarsılıqlardı aralas jalǵaw izbe-iz hám parallel jalǵawlardıń birge qollanılıwı bolıp tabıladı (1.11-súwret, a) Qarsılıqlardı aralas jalǵaw sxemalarınıń ha’r qiylilıǵı sebepli bunday shınjırlardıń ekvivalent qarsılıg’ın anıqlawdıń ulıwma ańlatpasın shıǵarıp bolmaydı. Hár bir konkret jag’day ushın shınjırdaǵı qarsılıqlardıń izbe-iz hám parallel jalǵanǵan bo’limlerin shártli túrde ajıratıp alıp, belgili formulalar boyınsha olardıń ekvivalent qarsılıqların esaplaw kerek.

Qarsılıqları aralas jalǵanǵan shınjırlardıń ekvivalent qarsılıg’ın esaplaw shınjırdıń sońǵı bo’legiden derek tárep alıp bariladı (1.11-súwret, b). Bunda shınjır kem-kemnen ápiwayılasip barıp, bir ekvivalent qarsılıq shınjır ko’rinisine keltiriledi. (1.11-súwret. v). Shınjırdıń hár bir bo’legidegi tok hám kernew Om nızamına muwapiq esaplanadı.