1-ma'ruza: Arifmetik amallarni o’rgatish metodikasi O'qib tayyorlanishingiz uchun 1-ma'ruza!

I bosqich.I sinfning boshidayoq, qo’shish va ayirish amallari ma’nosini o’zlashtirish bosqichida bolalar bunday ifodalarni o’qiydilar: «Beshga birni qo’shsak, olti hosil bo’ladi»,  «Sakkizdan  uchni ayirsak,  besh chiqadi». Misollarning yozuvdagi « + » va  « – » belgilarining manosi  ushbu alomat  bo’yicha o’zlashtiriladi:  agar   ko’payadigan  (kamayadigan) bo’lsa,  demak, qo’shamiz (ayiramiz),  demak « + »  (« – » ) belgisini qo’yish kerak.

Birinchi sinfdan boshlab  ifodalarning  nomlari kiritiladi:

3 + 2. Bu  3 va 2 sonlarining  yig’indisi.  U  5  ga teng.

6 – 4.  Bu   6  va  4 sonlarining ayirmasi.   U 2  ga  teng.

Qo’shishda  sonlarning  nomlari (komponentlari) : I qo’shiluvsi, II qo’shiluvchi va qo’shish amali natijasining nomi – yig’indi. Bu so’zlarni o’zlashtirish va yodlab olishga taxminan uch hafta ajratiladi. O’qituvchining e’tiborini mana bu dalilga qaratamiz:o’qituvchining «qo’shishda sonlarning nomlarini aytib ber», - degan savoliga bolalar odatda mana bunday javob beradilar : «birinchi qo’shiluvchi, ikkinchi qo’shiluvchi, yig’indi». O’qituvchi ko’pincha ushbu daliltni ajratmasdan, bu javobni to’g’ri deb topadi: qo’shishda birinchi va ikkinchi qo’shiluvchilargina sonlardir, yig’indi esa amal natijasidir. Shu sababli bu yerda o’qituvchi ikkita savol qo’yishi  lozim: «Qo’shishda sonlar qanday ataladi?»,  «Qo’shish natijasi qanday ataladi?» yoki bunday so’rash lozim: «3 + 2 yozuvdagi sonlarning nomlarini  aytib  ber». Bu ish bilan o’quvchilarning ongida «ifoda» va «ifodaning qiymati» tushunchalarini «ajritish» uchun yaxshi sharoit yaratiladi. «birinchi qo’shiluvchi 5 ga ikkinchi qo’shiluvchi 3 ni qo’shish kerak» kabi ifodalarga yo’l qo’ymaslik lozim,  chunki  bu narsa tavtalogiyadir  (takrorlashdir). Qo’shish atamalari o’zlashtirilganidan so’ng ayirish atamalari kiritiladi.  Bolalar «kamayuvchi»,  «ayiriluvchi»,  «ayirma»  atamalarini  katta  qiyinchiliklar  bilan  eslab qoladilar.  Bu  so’zlarning  manosi  ustida  ishlash,  ularni  ko’rsatmali  qilish  lozim.  9 ta  katta   kubni sanab  olish  va  bir – birining  ustiga  qo’yish  mumkin. Katta  tog’  hosil  bo’ladi. Endi  9  dan  3 ni  ayiramiz – 3  ta  kubni  olib  tashlaymiz – tog’ni  kichiklashtiramiz,  shu  sababli  9 – bu  kamayuvchidir,  3 ayiriluvchidir – 3  ta  kubni  olib  tashlayapmiz-da,  stol  ustida  bor  narsa  va  olgan  narsamiz orasidagi  farq  qoldi, yani  6  ayirmadir.  

         Ayirishga  doir  9 – 3 = 6  va  hokazo misollarni  yozayotib, o’qituvchi   bolalarning   diqqatini  yozilgan  misolda  kamayuvchi  eng  katta  son ekaniga  qaratadi.  Bu  darslarda  o’qituvchi  bolalarga  matematika  tilining xususiyatlari  haqida   so’zlab  beradi.  Bu  qisqa,  lo’nda  tildir,  unda  har  bir  so’z  bir qiymatli  manoga  ega.   Matematik  bilimlarni   o’zlashtirishni  bosh  shartlaridan  biri  matematik  nutqni  egallashdir.  Hozir  ham  maktablarimizda  matematika  darslarida  ko’p  so’zlash  kerak  emas,  balki  ko’proq  misollar  yechish  lozim  deb  hisoblaydigan  o’qituvchilar  uchrab  turadi.  Bolalar  sanashni  bildilar,  demak, hisoblash  usullarini  o’zlashtirdilar,  shu  bilan  maqsadga erishildi.  Bunday  bolalar  sinflarda  qiynalib  qolishadi.  Aslida  matematikani  bilish bu  uning atamalari manosini   o’zlashtirish, matematik  tilni  egallashdir. Shu  maqsadga deyarli  har  bir  darsda  matematik  diktant  o’tkazib  turish  yaxshi  zizmat  qiladi.  Matematik  nutqning  rivojlanishiga  turli  echlatmalar  yordam  beradi.   Eslatmalardan  biri – misolni   iloji  boricha  turlicha  o’qishdir: