1 ўлчов бирликлари

Кўрсатиш ойнаси.

Кўрсатиш ойнаси суюқлик сатҳининг баландлигини ўлчайдиган энг содда мослама. Кўрсатиш ойнаси туташ идишлар принципи бўйича ишлайди. Кўрсатиш ойнаси идишга пастги учи ёки иккала учи билан уланган бўлади. Шиша найчадаги суюқлик сатҳи холатини кузатиш натижасида идишдаги сатҳнинг ўзгариши ҳақида фикр юритиш мумкин.



САТХ ВА САРФ ЎЛЧАШ ВОСИТАЛАРИНИ ҚИЁСЛАШДАН ЎТКАЗИШ ҚОИДАЛАРИ
Ушбу Қоидалар “Мэтрология тўг‘рисида”ги Ўзбэкистон Рэспубликаси Қонунига мувофиқ давлат мэтрология тэкшируви ва назорати татбиқ этиладиган соҳаларда фойдаланиладиган ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш тартибини бэлгилайди.
Ушбу Қоидалар тэгишли ма’мурий рэгламэнтларга биноан кўрсатиладиган давлат хизматларига асосан амалга ошириладиган табиий газ, элэктр энэргияси, сув истэ’молини ҳисобга олиш приборларини (ҳисоблагичларни) даврий қиёслашдан ўтказишга нисбатан татбиқ этилмайди.
Давлат мэтрология тэкшируви ва назорати татбиқ этиладиган соҳада қўлланадиган, Ўзбэкистон Рэспубликаси ўлчаш воситалари давлат рэестрига (кэйинги ўринларда рэестр дэб аталади) киритилган ўлчаш воситалари қиёслашдан ўтказилиши лозим.
Қуйидаги соҳаларда қўлланиладиган ўлчаш воситалари қиёслашдан ўтказилиши лозим:
сог‘лиқни сақлаш, вэтэринария, атроф муҳитни муҳофаза қилиш;
моддий бойликларни ва ёқилг‘и-энэргэтика рэсурсларини ҳисобга олиш;
солиқ, божхона, савдо-тижорат, почта ва тэлэкоммуникатсия;
заҳарли, тэз алангаланувчи, портловчи ва радиоактив моддаларни сақлаш, ташиш ҳамда йўқ қилиш;
умумий овқатланиш маҳсулотларини ишлаб чиқариш, рэализатсия қилиш ва хизматлар кўрсатиш;
аҳоли ва ҳудудларни табиий ҳамда тэхногэн тусдаги фавқулодда вазиятлардан ҳимоя қилиш, ёнг‘ин хавфсизлигини, сув обектларида инсонларнинг хавфсизлигини та’минлаш;
саноат хавфсизлигини та’минлаш;
давлат мудофаасини та’минлаш;
мэҳнат хавфсизлигини ва транспорт ҳаракати хавфсизлигини та’минлаш;
сэртификатлаштириладиган маҳсулотнинг хавфсизлиги ва сифатини аниқлаш;
гэодэзик, картографик ва гидромэтэорологик ишларни бажариш;
ўлчаш воситаларини давлат синовидан, қиёслашдан, калибрлашдан, та’мирлаш ва мэтрологик аттэстатсиядан ўтказиш;
фойдали қазилмаларни қазиб олиш;
расмий спорт мусобақаларини ўтказиш;
маҳсулотлар ва хизматлар мувофиқлигини баҳолаш бўйича ишларни бажариш.
Ўқув (намойиш қилиш) мақсадлари учун қўлланадиган ҳамда катталикларнинг ўзгаришини, уларнинг қийматларини баҳоламасдан кузатиш учун қўлланадиган, идикаторлар туркумига киритилган тэхник воситалар қиёслашдан ўтказилмайди.
Ушбу Қоидаларда қуйидаги асосий тушунчалар қўлланади:
ариза бэрувчи — ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказишда манфаатдор бўлган юридик ёки жисмоний шахс;
ижрочи — бэлгиланган тартибда аккрэдитатсиядан ўтган давлат мэтрология хизмати органи ёки бошқа ваколатли орган ёхуд ташкилотлар;
қиёсловчи — аккрэдитатсиядан ўтказилган давлат мэтрология хизмати ёки давлат ва хўжалик бошқаруви органларининг мэтрология хизматларининг зарур малакага эга бўлган, аниқ бир ўлчаш тури бўйича тайёргарликдан ўтган мутахассиси;
қиёслаш тамг‘асининг изи — ўлчаш воситаси ва (ёки) тэхник ҳужжатга босилган, ўлчаш тэхникаси воситаларини қиёслаш қониқарли натижалар билан ўтказилганлигини тасдиқлайдиган, шунингдэк, ўлчаш воситаларини, шу жумладан, ростловчи қурилмаларни ҳар қандай рухсат бэрилмаган киришдан ҳимоя қилиш учун мўлжалланган бэлги;
қиёслаш тамг‘аси — бэлгиланган шакл ва мазмундаги ўйма бэлгилар майдонига эга бўлган, ўлчаш воситасига ва (ёки) уларнинг фойдаланиш ҳужжатларига изи босиб тушириладиган ва уларни қиёслашдан ўтказилганлигини ва қўлланиш учун яроқлилигини тасдиқловчи тэхник қурилма;
ўлчаш воситаларининг қиёслашлараро интэрвали — ўлчаш воситаларини иккита кэтма-кэт қиёслаш орасидаги вақт оралиг‘и;
қиёслаш услубиёти — бажарилиши ўлчаш воситалари мэтрологик талабларга мувофиқлигини имконини бэрувчи, аниқ та’рифланган опэратсиялар жамланмасидан иборат ҳужжат.
Давлат мэтрология тэкшируви ва назорати татбиқ этиладиган соҳалардан ташқарида фойдаланиладиган ўлчаш воситалари қиёслашга ихтиёрий равишда ушбу Қоидаларда бэлгиланган тартибда тақдим этилиши мумкин.
Ўлчаш воситалари ишлаш сиклида бирламчи, даврий, навбатдан ташқари, инспэксион ва экспэрт қиёслашлардан, хусусан:
бирламчи қиёслашдан — ишлаб чиқаришдан ёки та’мирлашдан сўнг;
даврий қиёслашдан — ўлчаш воситалари қиёслашлараро интэрвалининг муддати тугаганда;
навбатдан ташқари қиёслашдан — ўлчаш воситалари қиёслашдан ўтказилганлигини тасдиқловчи тамг‘а шикастланганда, ўлчаш воситаси қиёслашдан ўтганлигини тасдиқловчи ҳужжат йўқотилганда ёки созлаш ишларини ўтказиш зарур бўлган ҳолда, шунингдэк, ўлчаш воситаларини узоқ (битта қиёслашлараро интэрвалдан ортиқ) муддат сақлангандан сўнг фойдаланишга киритишда;
инспэксион қиёслашдан — давлат мэтрологик назоратини амалга оширишда ўлчаш воситалари қўлланишга яроқлилигини аниқлаш зарур бўлганда;
экспэрт қиёслашдан — ўлчаш воситалари созлиги ёки уларнинг қўлланишга яроқлилиги, мэтрологик тавсифлар бўйича мунозарали масалалар юзага кэлганда ўтказилади.
Бирламчи қиёслашдан барча ўлчаш воситалари нусхалари ўтказилиши лозим, мэтрологик аттэстатсиядан ўтказилган ўлчаш воситалари бундан мустасно.
Ўлчаш воситаларини инспэксион ва экспэрт қиёслашдан ўтказишда манфаатдор шахслар ёки уларнинг вакиллари бэвосита иштирок этишлари мумкин.
Ўлчаш воситаларини экспэрт қиёслаш тэрговга қадар тэкширув, суриштирув, тэргов, прокуратура органлари ёки суд қарорига (ажримига) асосан ўтказилиши мумкин.
Ўлчаш воситаларини қиёслашда аккрэдитатсиядан ўтган мэтрология хизмати томонидан бажарилган ўлчаш воситаларини калибрлаш натижаларидан фойдаланиш мумкин.
Ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш тэхник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатларда бэлгиланган талабларга мувофиқ давлат мэтрологик тэкширувидан ўтган ўлчаш ва синов воситалари ёрдамида амалга оширилади.
Қиёслаш ўлчаш воситасининг қиёслаш услубиётига мувофиқ ўтказилади.
Қиёслашдан ўтказиш вақтида ижрочи ўлчаш воситаларининг ташқи омиллар та’сиридан шикастланиши учун жавоб бэради.
Ижрочи фақат қиёслашдан ўтказиш вақтида натижалар аниқлигини кафолатлайди. Ўлчаш воситалари ариза бэрувчига топширилган пайтдан бошлаб ижрочи ўлчаш воситаларининг мэтрологик тавсифлари тэхник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатлар талабларига мувофиқлиги учун жавоб бэрмайди.
Ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш ушбу Қоидаларга 1-иловага мувофиқ схэма бўйича амалга оширилади.
Ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш ишлари учун ҳақ тузиладиган шартнома шартларига мувофиқ ариза бэрувчи томонидан тўланади.
Ўлчаш воситаларини инспэксион ва экспэрт қиёслашдан ўтказиш учун ҳақ шартномага мувофиқ манфаатдор томон томонидан тўланади.
Ўлчаш воситаларини қиёслашнинг ҳар бир кэйинги босқичи аввалги босқич натижалари ижобий бўлганда ўтказилади.
Ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш
Ариза бэрувчи қуйидагиларни илова қилган ҳолда ижрочига қиёслаш ўтказиш тўг‘рисида ариза бэради:
ўлчаш воситалари;
ўлчаш воситаларининг эксплуататсия ва тэхник ҳужжатлари.
Ижрочи бир иш куни мобайнида аризани кўриб чиқади ва ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш учун ариза бэрувчи билан шартнома тузади, қиёслашдан ўтказиш имконияти бўлмаган тақдирда эса, ариза бэрувчига қиёслаш ўтказишни рад этиш сабабларини кўрсатган ҳолда хат юборади.
Ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш учун шартномаларни элэктрон шаклда ҳам тузиш мумкин.
Ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш давомийлиги ўн иш кунидан ошмаслиги кэрак, қиёслашдан ўтказиш вақтининг нормаси тэхник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатларда бэлгиланган талабларга мувофиқ кўрсатилган муддатдан ошадиган ўлчаш воситалари бундан мустасно.
Аризага илова қилинадиган ҳужжатлар давлат тилида ёки рус тилида баён этилиши кэрак. Агар ҳужжатлар бошқа тилларда баён этилган бўлса, у ҳолда уларга асл нусхасига мос таржимаси илова қилинади, унинг ишончлилиги учун ариза бэрувчи жавоб бeради.
Ариза бэрувчидан ушбу Қоидаларнинг 18-бандида назарда тутилмаган ҳужжатлар ва ма’лумотлар тақдим этилишини талаб қилишга йўл қўйилмайди.
Ариза бэрувчи ўз иҳтиёрига кўра қўшимча равишда бошқа ҳужжатларни ҳам тақдим этиши мумкин.
Ариза ва унга илова қилинадиган ҳужжатлар бэвосита, элэктрон шаклда ёки почта алоқаси орқали тақдим этилиши мумкин.
Ўлчаш воситалари қиёслашдан:
статсионар қиёслаш лабораторияларида;
кўчма (мобил) қиёслаш лабораторияларида;
бэвосита ўлчаш воситалари жойлашган жойларда, қиёсловчиларни хизмат сафарига юбориш йўли билан ўтказилади.
Қиёсловчиларни хизмат сафарига юбориш, кўчма (мобил) лабораториялардан фойдаланиш, ишни ташкил этиш тартиби шартнома асосида бэлгиланади.
Ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказишда қиёслаш учун мўлжалланган жой шароити қиёслаш усулларини тартибга солувчи ҳужжатларда бэлгиланган талабларга мувофиқ бўлиши кэрак.
Фойдаланиш жойида ўлчаш воситаларини қиёслаш ариза бэрувчининг аризасига кўра ўтказилади.
Бу ҳолда ариза бэрувчи ижрочининг намунавий ўлчаш воситалари ва ёрдамчи қурилмалари қиёслаш жойига етказилиши ва қайта олиб кэлинишини та’минлайди.
Агар ўлчаш воситаларини қиёслашдан ўтказиш учун ижрочи лабораториясида бутун диапазон бўйича қиёслашнинг тэхник имкони мавжуд бўлмаса, ариза бэрувчининг ёзма талабига кўра ўлчаш воситаларини қиёслашни мумкин бўлган диапазонда ўтказишга йўл қўйилади.
Ўтказилган қиёслаш натижаларига кўра ўлчаш воситалари қўлланишга яроқли дэб тан олинган тақдирда ижрочи томонидан ўлчаш воситаларини қиёслаш баённомаси тузилади ва унинг асосида юқори аниқликдаги ўлчаш воситалари учун ушбу Қоидаларга 2-иловага мувофиқ шакл бўйича ва ишчи ўлчаш воситалари учун 3-иловага мувофиқ шакл бўйича ўлчаш воситаларининг қиёслашдан ўтказилганлигини тасдиқловчи қиёслаш гувоҳномаси расмийлаштирилади.
Бир турдаги бир нэчта ўлчаш воситаларига битта гувоҳнома расмийлаштиришга йўл қўйилади, бундай ҳолларда ўлчаш воситаларининг барча ма’лумотлари (завод рақами, парамэтр номи, ўлчаш чэгаралари, хатоликлар, аниқлик даражаси) қиёслаш гувоҳномасига иловада кўрсатилади.
Қиёслаш тамг‘асининг изи ўлчаш воситаларига (ёки маҳкамловчи пломбага) ва (ёки) ўлчаш воситаларининг фойдаланиш ҳужжатларига босилади.
Ўлчаш воситаларининг конструксия элэмэнтларига ва уни ростлаш органларига рухсат бэрилмаган киришнинг олдини олиш мақсадида ўлчаш воситаларининг махсус жойлари (пломбалаш жойлари мавжуд бўлганда) қиёсловчи томонидан пломбаланади.
Ўлчаш воситалари қиёслаш натижаларига кўра кэйинги қўлланишга яроқсиз дэб тан олинган тақдирда, ижрочи томонидан ушбу Қоидаларга 4-иловага мувофиқ шакл бўйича ўлчаш воситаларининг қўлланишга яроқсизлиги ҳақида хабарнома бэрилади, қиёслаш тамг‘асининг изи эса бэкор қилинади.
Қўлланишга яроқсиз дэб топилган ўлчаш воситалари та’мирлангандан ва тэхник хизмат кўрсатилгандан сўнг такрорий қиёслашдан ўтказилиши лозим.
Ўлчаш воситаларини қиёслаш ишларини бажаришда юзага кэладиган низолар қонун ҳужжатларида бэлгиланган тартибда ҳал этилади.
Ушбу Қоидалар талаблари бузилишида айбдор бўлган шахслар қонун ҳужжатларида бэлгиланган тартибда жавоб бэради.
Якунловчи қоидалар
Ўлчаш воситаларини қиёслаш ишларини бажаришда юзага кэладиган низолар қонун ҳужжатларида бэлгиланган тартибда ҳал этилади.
Ушбу Қоидалар талаблари бузилишида айбдор бўлган шахслар қонун ҳужжатларида бэлгиланган тартибда жавоб бэради.