1– laboratoriya ishi rezi stor, induktiv g‘altak va kondensator ketma–ket ulangan sinusoidal tok zanjirlarini o‘rganish

III. Ishni bajarish tartibi

• 
  Transformatorning konstruksiyasi va pasportida berilgan ma’lumotlar bilan tanishib, asosiylari yozib olinadi.
  
• 
  5.2.-rasmdagi sxemani yig‘ib, transformatorning salt ishlash tajribasi utkaziladi.
  
• 
  Buning uchun ikkilamchi chulgam uchlarini ochik koldirib, birlamchi chulgamga nominal kuchlanish beriladi. SHu paytdagi ulchov asboblarini kursatishlari 7.1 jadvalga yoziladi.
  
• 
  2-punktdagi sxemani uzgarishsiz koldirib, unga ajratkich P-2 yordamida yuklamani ulaymiz. Transformatorning tashki xarakteristikasini olish uchun r_n karshilikni uzgartish yuli bilan uni turli darajada yuklaymiz. Bunda yuklash koeffitsientlari quyidagicha olinishi kerak: b = 0; 0,2; 0,4; 0,6; 0,8; 1,0; 1,25.
  

6.1-Jadval

O‘lchashlar					Xisoblashlar
U1H [V]	U2C [V]	I0 [A]	Po [W]	K	I0/I1H	Z0 [Ω]	R0 [Ω]	X0 [Ω]

latr

5.3-rasm.Bir fazali transformatorni qisqa tutashuv xaraktiristikasi.

6.2-jadval

O’lchashlar							Xisoblashlar
b	U1	I1	P1	U2	I2	P2	h‘	h“	DU2	cosj2
	V	A	Vt	V	A	Vt	%	%	%	-
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0

• 
  5.3-rasmdagi sxemani yig’ib, transformatorning qisqa tutashuv tajribasi o’tkaziladi. Buning uchun avtotransformatorning dastagini minimal kuchlanishga keltirib, zanjir tarmoqqa ulanadi. So’ngra avtotransformator yordamida kuchlanishni (ya’ni qisqa tutashuv kuchlanishini U_qt gacha) chulgamlardan I₁ = I_1nom va I₂ = I_2nom qiymatlardagi toklar oqib o’tguncha orttiriladi. O‘lchash natijalari 7.3-jadvalga yoziladi.
  

6.3-jadval

O’ lchashlar				Xisoblashlar
Uk V	I1nom A	I2nom A	Pqt W		Zk Om	Rk Om	Xk Om	DUk %

• 
  5. Quyidagi boglanishlarning grafiklari chiziladi:
  

U₂ = f(I₂ ); cos j = f(I₂); h = f(I₂).

• 
  Ish bo’yicha xulosa beriladi:
  

a)tajribadan olingan va transformatorning pasportida berilgan ma’lumotlarning

mosligi to‘g‘risida;

b)transformatorning foydali ish koeffitsienti (FIK) maksimum qiymatga

erishgandagi yuklama miqdori haqida;

v) yuklama o’zgarishi bilan transformator FIK ning, cos j ning va ikkilamchi

chulg’am tomondagi kuchlanishning o’zgarish xarakteri to‘g‘risida.

Nazorat savollari

1. Transformatorning tuzilishi va ishlash prinsipi to‘g‘risida nimalarni bilasiz?

2. Transformatsiya koeffitsienti nima va u qanday aniqlanadi?

3. Salt ishlash va qisqa tutashuv tajribalari qanday o’tkaziladi? Tajribadan olingan malumotlar bo’yicha transformatorning qanday parametrlarini aniqlash mumkin?

4. Transformatorning tashqi xarakteristikasi nima?

5. Transformatorning FIK ni qanday usullar bilan aniqlash mumkin?

6. Po’lat o’zakning(magnit o’tkazgichning) vazifasi va konstruksiyasini bayon eting.

7. Transformatorning ahamiyati nimadan iborat?

LABORATORIYA ISHI № 6
PARALLEL UYG‘OTISHLI O‘ZGARMAS TOK GENERATORINI TEKSHIRISH.
I.Ishdan maqsad: 1.Parallel uyg‘otishli o’zgarmas tok generatorining tuzilishi va ishlash prinsipini o’rganish. 2.Generatorning pasportida berilgan malumotlar bilan tanishish va asosiylarini daftarga yozish. 3.Generatorni boshqarishni o’rganish, uning asosiy xarakteristikalarini olish va qurish.

II.Qisqacha nazariy ma’lumotlar: O’zgarmas tok generatori aylanma xarakatli mexanik energiyani elektr energiyasiga o’zgartirib beradi. U uchta asosiy qismdan: mashinaning qo‘zg‘almas qism o’zgarmas tok elektromagniti (stator), mexanik energiya tasirida o’zgaruvchan EYUK ni hosil qiluvchi yakor va o’zgaruvchan EYUK ni o’zgarmas EYUK ga aylantirib beruvchi cho’tkali kollektordan iborat. Bu laboratoriya ishida generator yakorini aylantiruvchi mexenik energiya manbai sifatida qisqa tutashtirilgan rotorli uch fazali asinxron dvigatel xizmat qiladi. Generatorning uyg’otish chulg’ami yakorga parallel ulangan bo’ladi. Generatorning nomi shundan kelib chiqqan bazan shuntli generator deb ham ataladi. Uyg‘otish chulg’ami esa shuntli uyg‘otish chulg’ami (sh.u.ch.) deyiladi.

n
7.1-rasm. O’zgarmas tok generatorini prinsipial sxemasi.

1.Salt ishlash xarakteristikasi - generatorning aylanish tezligi o’zgarmas bo’lib, uning qismalaridagi kuchlanish U ning uyg‘otish toki I_uy ga bog’liqligini ifodalovchi egri chiziq, yani: I_n=0; U₀ » E=f(I_u); n=const.

Odatda, yakor chulg’amida uyg‘otish tokidan hosil bo’lgan kuchlanishning pasayuvi hisobga olinmaydi. CHunki uyg‘otish toki nominal tokning juda kichik ulushini tashkil etadi, yani I_uy=(0,02¸0,05)I_nom, Salt ishlash xarakteristikasi generatorning o’z-o’zidan uyg‘otish jarayonida olinadi. Bu xarakteristika mashinaning magnit xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi.

2.Tashqi xarakteristikasi - Uyg‘otish reostatidagi rostlash reostatining qarshiligi va yakorning aylanish tezligi o’zgarmay turganida generator qismalaridagi kuchlanishning yuklama toki bilan qanday bog’langanligini ko’rsatuvchi egri chiziq, yani: n=const va R_n=const bo’lganda U=f(I). Istemolchi toki I=U/R_n bo’lib, I_ya=I+I_u,

Tashqi xarakteristika rostlanmaydigan generatorning elektr xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi. Yuklama tokining paydo bo’lishi yakor qismalaridagi kuchlanishni pasaytiradi. Generatorning elektr muvozanat holatiga muvofiq yakor qismalaridagi kuchlanish U=E-(I_ya·R_ya)»E-(I·R_ya)

Istemolchi toki I ning ortib borishi bilan yakor chulg’amlaridagi ichki kuchlanishning pasayushi tobora ko’payib, generator qismalaridagi kuchlanishning pasayishiga sabab bo’ladi. O’z navbatida uyg‘otish zanjirining o’zgarmas qarshiligida kuchlanishning pasayishi uyg‘otish tokining ham pasayishiga sabab bo’ladi. I_u =U/(R_u.ch.+R_r)

Natijada magnit oqimi F va EYUK E kamayib, kuchlanishning bundan keyingi pasayushi hosil bo’ladi. Miqdor DU%=(U₀-U_nom)/U_nom×100% kuchlanishning nominal pasayushi xisoblanib, 10 dan 15% foizgacha bo‘ladi. SHunday qilib tashqi xarakteristika yuklama o’zgarganida generator kuchlanishining barqarorligini ko’rsatadi.

3.Rostlash xarakteristikasi - generator qismalaridagi kuchlanish va yakorning aylanish tezligi o’zgarmay turganida uyg‘otish tokining istemolchi toki bilan qanday bog’langanligini ko’rsatuvchi egri chiziq, yani n=const va U₀=const bo’lganda I_uy=f(I).

Elektr energiyasi istemolchilari (elektrodvigatellar, lampalar va b) ning yaxshi ishlashi uchun, manbadan olinadigan kuchlanish, yuklama o’zgarishi bilan o’zgarmasdan, nominaliga teng bo’lishi kerak. SHuntli generatorda yuklama o’zgarishi bilan kuchlanishni bir xil saqlash imkoniyati bor. SHuning uchun uyg‘otish zanjiridagi rostlash reostati R_r yordamida uyg‘otish toki I_uy ni shu bilan birga magnit oqimi F ni EYUK E ni o’zgartirib kuchlanishni U=const ushlab turiladi. Barcha generatorlar kuchlanish rostlagichi bilan jixozlanadi.