1-kurs tarixyo`nalishitalabalariuchunArxeologiyavaetnologiyafanidan yakuniynazoratsavollari 1-variant

17-variant

1. 
   O‘rtaOsiyodaishlabchiqaruvchixo‘jalikshakllanishiningasosiyomillarinima?
   
2. 
   Lavlakonnamgarchiligidavriiqliminingxo‘jalikkata'siriniizohlang?
   
3. 
   Ilk temir (Yoz I) davrietno-madaniyjarayonlarinimalardaniborat?
   

2 savolgajavob
IV mingyillikningoxiri-III mingyillikningbirinchiyarmi) Lavlakonnamgarchiligidavriningoxiribosqichigato‘g‘rikeladi. Bu davrdaiqlimquriqlashib, suvmanbainingtortilibborishioqibatida, tabiiyozuqazahirasikamayibketadi.Natijadaibtidoiyjamoaa'zolarningyashashsharoitiqiyinlashibboradi.Bundayiqlimo‘zgarishlariKaltaminormadaniyatijamoasiyashashhududiningqisqaribketishigaolibkelgan.Aholiningma'lumyerdayashashimahalliyhududningtabiiyoziq-ovqatzahirasigabog‘liqbo‘libqoladi. KaltaminormadaniyatiningoxirgibosqichidahozirgiQizilqumhududidayashaganaholiozuq-ovqatizlab, yashashjoylarinidoimiyo‘zgartiribturishgamajburbo‘lgan.
SariqamishhavzasidagiTumekKichijikqabristonidaKaltaminormadaniyatiningo‘rtabosqichigaoid 30 yaqinqabrlaro‘rganilgan.Marhumlaroddiychuqurqabrlarda, oyoq-qo‘llaricho‘zilganholdachalqanchayotqizilib, ma'lumkuzatuvbuyumlaribilanqo‘shibko‘milgan.Marhumlarningustidanoxrasepilgan.Kuzatuvbuyumlariasosanayolqabrlaridaaniqlanib, ularhayvonlarningtishivachig‘anoqdanyasalgantaqinchoqlardaniborat. Marhumlaryevropeiodirqining “sharqiyo‘rtayer”guruhigamansubqadimgiaholivakillaribo‘lganlar.
Kaltaminormadaniyatiaholisito‘qayvacho‘lhayvonlariniovqilish, baliqchilikvateribtermachilikbilan kun kechirgan. Kaltaminormadaniyatiningikkinchibosqichidaqoramolvaehtimolechki, qo‘yxonakilashtirilgan. Oxirgibosqichidatuyaqo‘lgao‘rgatilgan.
Baliqchiliko‘zlashtiruvchixo‘jalikningikkinchitarmog‘ihisoblangan.Cho‘rtan, laqqavasazanbaliqlariningsuyaklariOqchadaryoo‘zanidajoylashganmakonlarda ham, Zarafshonningquyioqimidagimakonlarida ham ko‘plabuchraydi. Baliqlarsuyakgarpunvaqarmoqlardaovlangan. Baliqovidaehtimolmikrolitgarpun ham ishlatilganbo‘lishimumkin.
LavlakonnamgarchiligidavridaKaltiminormadaniyatiegalariyashaganhududlardakengyaproqlio‘rmonzorvato‘qayzornitashkiletib, mevalidaraxtlarga boy bo‘lgan. Daraxtmevalariaholiniyoz-kuzmavsumidaozuqabilanta'minlagan.
Kaltaminormadaniyatining tosh qurollarichaqmoqtoshdanyasalganturlianjomlardaniborat.Sopolbuyumlariqo‘ldayasalgan.Ularsoztuproqloyigashamot,kamhollardaxashak, maydalanganchig‘anoqyokiqumqo‘shibyasalgan.Dastlabkiikkibosqichisopollarining tag tuxumsimonshaklidayasalgan, keyingibosqichidayassitaglisopolbuyumlaripaydobo‘ladi. Sopollarningsirtigato‘lqinsimon, to‘g‘richiziqlivaegrichiziqlinaqshlarsolinib, olovdapishirilgan.
Kaltaminormadaniyatimil.avv. III mingyillikningikkinchiyarmidainqiroziuchraydi. Kaltaminormadaniyatitarqalgankenghududdayashaganaholitili, xo‘jaligi, moddiymadaniyativadiniyqarashlariyaqinbo‘lganumumiyjamoanitashkiletgan. Ularo‘rtasidama'lumgenetikyaqinlikbo‘lgan.
3 savolgajavob
Ilk temirdavriningbirinchibosqichiarxeologiyafanida “naqshlisopollarmadaniyati” nomibilanyuritiladi.Dastlabkio‘rganilganyodgorlikningbirinchimadaniyqatlamiganisbatanYoz I bosqichisifatidaqabulqilingan.V.M.MassonMurg‘obvohasidagi ilk temirdavrigaoidYoztepamanzilgohningquyidagixronologikustuniishlabchiqqan:
Yoz I mil.avv. 900-650 yillar.
Yoz II mil.avv. 650-500 yillar.
Yoz III mil.avv. 500-350 yillar.
Keyinchaliktadqiqotchilaro‘troqdehqonchiliko‘lkalariyodgorliklarining ilk temirdavrimajmuasinidavriniYoztepastratigrafikustunganisbatanmil.avv.1000-350 yillardoirasidasanalaganlar.
Asrimizboshlaridaturkman-inglizqo‘shmailmiyekspeditsiyasiolibborgantadqiqotishlaridaamalgaoshirilganradiokarbontekshirishibo‘yichaYoztepaning (Yoz I) quyiqatlamini 400 yilgaqadimiylashtirib, uningquyisanasini mil. avv. XIV asrbilanbelgilaganedi. KeyinchalikYozdepabilanzomondoshyodgorliklarda ham radiokarbontekshirishlario‘tkazilib, mazkurnatijalarolinigan.Ushbunatijalargaasoslansa, O‘rtaOsiyoningo‘troqdehqonchilikhududi ilk temirdavriarxeologikmajmuasiniquyidagichadavrlashtirishmumkin:
1) Yoz I-ilk temir – mil. avv. XIV/XIII-IX asrlar;
2) Yoz II- ilk arxaik mil.avv. VIII-VI asrningbirinchiyarmi;
3) Yoz III-arxaik – mil.avv. VI asrikkinchiyarmi-IV asrboshlari.
Ilk temirdavrdaO‘rtaOsiyoning ilk o‘troqdehqonchiliko‘lkalarihududikengayibborishibarobarida, yangio‘troqdehqonchilikvohalarishakllanadi.Mintaqada ilk temirdavridamavjudbo‘lgantarixiy-madaniyviloyatlar, ilk davlatbirlashmalari, aholiningijtimoiy-iqtisodiymunosabatlari, diniyqarashlarito‘g‘risidagima'lumotlar “Avesto”, QadimgiEronmanbalarivayunon-rim mualliflariningasaridakeltiribo‘tilgan.
O‘rtaOsiyoningdehqonchilikvohalariatroflaridahamdauningshimoliy, sharqiyvag‘arbiyhududidako‘chmanchichorvachilikxo‘jaligigaasoslanganqabilalaryashagan. ChorvadorlargaoidyodgorliklarOrolbo‘yi, Sirdaryoningquyioqimi, Sariqamishhududi, Pomir-Oloytog‘ tizmalarivaTangri tog‘ oldihududlaridatarqalgan. Chorvadorqabilalainingmakonlariasosanqabr-qo‘rg‘onlarvaqismanmanzilgohlardaniborat.
Yoz I sopollariqo‘ldavacharxdayasalgan. Qo‘ldayasalgansopollarningnaqshlivanaqshsizturlariajralibturadi..Kulolchilikcharxidayasalgansopollar son jihatdanustunlikqilgan.Yoz II va III bosqichigaoidsopollarkulolchilikcharxidayasalgan. Sopollarningsirtiganaqshlarsolishan'anasiyo‘qoladi.
UzunqirdanjanubdajoylashganSangirtepamanzilgohiumumiymaydoni 3 ga.daniboratbo‘lib, mudofaadevorlaribilano‘rabolingan. Yodgorlikningquyiqismidagidastlabkimadaniyqatlamida ilk temirdavriningYoz I bosqichigaoidnaqshlisopollartopilgan.
Umuman, Uzunqir, Podayotoqtepa, SangirtepayodgorliklariKeshvohasining ilk temirdavridagiyirikshaharmarkazinitashkiletib, ulardanbirishaharningmudofaadevori, ikkinchisiarki, uchinchisiesaibodatxonasihisoblangan. Ularqadimgishaharmavjudliginingasosiyarxeologikalomatidir.