|
2-mavzu. MARKAZIY OSIYODA TURKIY QABILALAR (MIL.AVV. I MING YILLIKNING I-YARMI) VA NOMAD MADANIYATI
Reja:
Markaziy Osiyoning eng qadimgi aholisi.
Скифлар.
Dashti Qipchoqda yashagan turkiy xalqlar.
Tayanch so‘z va iboralar: Ckiflar, borusk, agafirs, gelon, nevri (nervii), arimasp, fissaget, iirk, budin, melanxlen, get, avxat (lipoksai), katiar (arpoksai), traspi (arpoksai), paralat (koloksai, skolot), issedon, sarmat, meot, sind, tavr, argippe, androfag, sak (qabila), massagetlar.
Markaziy Osiyoning eng qadimgi aholisi. Manbalarda Eron va Hindistonga ko‘chib borgan oriylarning qaerdan kelib qolganligi to‘g‘risida talaygina ma’lumotlar bor, ammo bu ma’lumotlar roviy bo‘lganligi uchun ularning vatani masalasida turli xil bir-biriga o‘xshamaydiganlari ham uchraydi. Qadimgi afsonalardagi ma’lumotlarga aoslanib, qadimgi oriylarning vatani masalasiga to‘xtalib o‘tsak. Hindiston, Eron, Afg‘oniston va O‘rta Osiyoni, hamda Dunay va Karpat tog‘laridagi yerlarni ularning vatani emasligi aniqlandi. U holda Oriylarning vatani Janubi-Sharqiy Yevropa, Qozog‘iston, Janubiy Sibir bo‘lishi mumkin. Ammo bu ro‘yxatga ayrim tuzatishlar kiritish lozim bo‘ladi. Afsonalarda oriylarning vatani to‘g‘risida gap ketganda, ularning shimol tomonida albatta sharqdan g‘arbga cho‘zilgan baland tog‘lari tilga olinadi. Antik an’analarga ko‘ra, Skifiyada shunaqa fikr bo‘lgan, go‘yo yer shimolga balandlashib (zemlya «povishaetsya» k severu) boradi. Oriylarda ham yer asta-sekin shimolga ko‘tarilib boradi (chto zemlya postepenno povishaetsya). Oriylar, hindlar, eronliklar va skiflarning nazariga ko‘ra, barcha daryolar muqaddas shimoliy tog‘lardan boshlanadi. Bu afsonaviy tasavvur skiflar dunyosiga ham ta’sir qilgan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, skiflar o‘zlarining daryolarini Ripey tog‘laridan o‘z suvini oladi yoki boshlanadi deb hisoblashgan.
Skiflardan keyingi davrlardagi tasavvurlarga ko‘ra, Janubi-Sharqiy Yevropa orqali oqib o‘tgan katta daryolar baland tog‘lardan boshlanadi deb bilishgan. O‘rta asrlardagi geograflar va xaritashunoslar Sharqiy Yevropaning shimoliy qismida cho‘zilib yotgan tog‘ tizmalari tilga olinadi. Bu tog‘ tizmalaridan Qora va Kaspiy dengizlariga oqib tushadigan katta daryolar boshlangan deyiladi. XV-XVI Rusdan aniq ma’lumotlar olingach, bu noto‘g‘ri ma’lumotlarga chek qo‘yiladi.
Qadimgi rim manbalaridagi ma’lumotlar savdogarlarning va sayyohlarning xabarlariga tayangan, jumladan Ptolemey Sarmatiyaga savdo uchun borgan savdogarlarning ma’lumotloariga tayangan. Unda Volga daryosi “Ra”, Dnepr Borisfen, Don Tanais deb atalgan.
Shunday qilib, qadimgi oriy afsonalaridagi “shimoliy sikl” tushunchasining shakllanishiga katta hududlarda daryolar shimoldan janubga oqishi, yer maydoni esa janubdan shimolga ko‘tarilib boradi. Bu ma’lumotlar O‘rta Osiyoga mos tushmaydi, chunki O‘rta Osiyo daryolari shimoldan boshlanmaydi, balki u janubiy-sharqdan shimolga qarab oqadi. Tyan-Shan, Pomir va Hindiqush tog‘ tizmalari ortida na okean, va na “qutb” «polyarnimi» yavleniyami) jarayonlari, na Yevropa viloyatlari, na Qozog‘iston, va na Dunay bor, va bu yerdagi tog‘lar, va na Qozog‘iston tumanlari, va na Janubi-G‘arbiy Sibir bor, Ob, Irtish, Ishim, Tobol daryolari teskari, ya’ni shimoldan yoki shimoliy-sharqdan junubga oqadi.
Shunday qilib, yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, oriylarning vatani janubi-sharqiy Yevropada – Dneprdan to Uralgacha bo‘lgan hududlar kiradi deyish mumkin. Aynan shu hududda tekislik janubdan shimolga ko‘tarilib boradi, Ural, Volga, Don va Dnepr daryolari shimoldan junubga oqib o‘tadi. Daryolarning istoki-irmoqlari esa shimolda qadimgi dasht yashovchilari-aholisiga noma’lum bo‘lgan.
Rus manbalarida Dashti Qipchoqning eng qadimgi aholisi sifatida quyidagi xalqlar ko’rsatiladi: borusk, agafirs, gelon, nevri (nervii), arimasp, fissaget, iirk, budin, melanxlen, get, avxat (lipoksai), katiar (arpoksai), traspi (arpoksai), paralat (koloksai, skolot), issedon, sarmat, meot, sind, tavr, argippe, androfag, sak (qabila), massagetlar. Shulardan skiflarga tuxtalsak, Ckiflar-qadimgi xalq. (eramizdan oldingi VII asr- milodiy III asr). Gerodot ularni podsholik skif, ko‘chmanchi, o‘troq, yerli xalqlarga bo‘lgan. Xo‘jaligi: dehqonchilik, chorvachilik, metallarni qayta ishlash, dengiz oldi mamlakatlari bilan savdo-aloqalari amalga oshirish. Mil.avv IV asrlarda Skiflar davlatiga asos solingan. Gotlar bilan mag‘lubiyatidan so‘ng boshqa qabilalar bilan aralashib ketgan (mil.avv III asrning ikkinchi yarmi). Skiflardan bir qancha yodgorliklar qolgan.
Skiflar (qad. yunon. tilida Σκύθαι) ular turli tillarda so‘zlashuvchi polietnos xalq bo‘lgan. Ularning yashash joylari antik davrda va buyuk ko‘chish davrida Sharqiy Yevropa, O‘rta Osiyo va Sibir bo‘lgan.
Skiflar to‘g‘risida ma’lumotlar antik davr tarixchilari asarlarida uchraydi (asosan Gerodotning “Tarix”) va Quyi Dunaydan sibirgacha va Oltoy yerlarida arxeologik qazishmalar olib borilgan.
Vasiliy Abaev skif etnonimini skuta k *skul-ta, *skul (*skol) Rossiya janubidagi qandaydir muhim eron aholisigacha bo‘lgan termin» deb hisoblaydi. No K.T.Vitchak va S.V.Kullanda esa qad.-yun. Σκόλοτοι < *skula-ta < *skuδa-ta skuda-ta (t.e. "luchniki", s zakonomernim perexodom *d > *l v skifskom).
Do'stlaringiz bilan baham: |
