|
Konfutsiylik
Onıń filosofiyalıq qarawları júdá ápiwayı edi: adamlar tug'ma jaqsı edi, " jaqsılıq" - bul jaqsılıq hám jamanlıq ortasındaǵı farqni túsiniw hám tuwrı zattı tańlawǵa beyimligi. Bul dawa adamlardıń qıyınshılıq waqtında basqalarǵa qanday munasábette bolıwları menen tastıyıqlanıwı múmkin. Bul kontseptsiyanıń eń ataqlı úlgisi (keyingi Konfutsiy Mentsiy tárepinen berilgen)-qudıqqa túsip ketken jas balakay menen ushrashqan adam. Balanı qutqarıw - birinshi háreket yamasa járdem beriw ushın kimni bolıp tabıladı izlep juwırıw - eger ol balanı yamasa áke -onasini teńimasa da, óz qawipsizligin qáwip astına qoyıp, oǵan járdem beriwge háreket etiwi múmkin.
Bulardıń hesh birin etpegen jaǵdaylarda - basqasha etip aytqanda, tuwrı emes, nadurıs saylanǵan - bul etikalıq norma hám qulıq -atvor standartınıń joq ekenligi sebepli tuwrı bolǵan zattı bilmewinen kelip shıǵadı. Balaǵa qudıqqa cho'kib ketiwine jol qoyǵan kisi, itimal, óz mápi hádden tıs rawajlanǵanınan sonday etken bolar edi. Eger bunday adam tuwrı háreket qılıw hám dúnya jáne onıń ornın tuwrı túsiniw menen tárbiyalanǵan bolsa, olar jaqsılıqtı tańlaǵan bolar edi.
Konfutsiy tınıshlıq hám jetkilikli turmısda orta joldı saqlaw ushın qatań ámel qılıw kerek bolǵan etika kodeksin qollap -quwatladi.
Bul erda kimdir konfutsiylikni dinge sıyınıw retinde aytıwǵa odaytuǵın teologik tárep keledi. Konfutsiy Kitay túsinigine ısengen Tyan (Aspan ), bul halda Taoga júdá jaqın zat dep túsiniw kerek. Tyan tártipsiz dúnyanı xaosdan jaratqan barlıq turmıstıń dáregi hám dawamshısı. Bar ekenligin tán alıw kerek edi Tyan, dıń turaqlı aǵımı Yin hám Yang (qarama -qarsı ) kúshler, óz dúnyadaǵı ornın túsiniw ushın. Hár qıylı qudaylarǵa etilgen qurbanlıqlar, olardıń hár tárepleme bolǵan qudayları ushın hesh qanday parq etpedi Tyan, lekin qurbanlıq keltirayotgan adam ushın úlken parq bar edi, sebebi joqarı kúshke bolǵan isenim, qanday bolıwınan qaramastan, óz salawatı túsinigin tekseriwge járdem berdi, óz nafsini kemeytirdi hám óz máplerinen waz keshiwge odadı. basqalardıń mápleri hám párawanlıǵı.
Tek joqarı kúshke ıseniw, tuwrı háreketti xoshametlew ushın da, tiykarǵı instinktlarni baqlaw ushın da etarli emes penenedi. Konfutsiy tınıshlıq hám párawanlıq turmısında orta joldı saqlaw ushın qatań ámel qılıw kerek bolǵan etika kodeksin qollap -quwatladi. Olar besew turaqlı jáne tórt pazıylet retinde belgili:
Ren - qayırqomlıq
Yi - ádalat
Li - dástúr
Zhi - bilim
Xin - pútinlik
Xiao - perzentlik taqvosi
Zhong - sadıqlıq
Jie - ayrıqsha jaǵday
Yi - ádalat/adolat
Bulardıń barlıǵı birdey dárejede zárúrli edi, lekin olar perzentlik taqvosi menen baslandı. Adamlarǵa áke -onasini húrmet qılıw hám húrmet qılıw hám húkimet ierarxiyasini baqlaw usınıs etildi, bul erda ul atasınıń qálewine boysunadı, úkesi bolsa akesin húrmet etedi hám keshiktiradi, hayallar bolsa er adamlar menen de sonday qılıwadı. Sonday etip, shańaraq uyqas turmıs keshirar edi hám eger etarli shańaraqlar perzentlik xudojo'yligini qabıl qilsalar, kóp ótpey qanaatlanǵan adamlar jámiyeti, keyin mámleket, keyin pútkil mámleket boladı. Zalım húkimetler yamasa nızamlarǵa hájet joq edi, sebebi adamlar ózlerin jaqsı qulıq -atvorning abzallıqların tán alıw arqalı basqaradilar. Konfutsiy jazadı :
Eger adamlardı nızamlar basqarsa hám olarǵa birdeylik jazalar arqalı berilsa, olar jazadan shaǵılısıwǵa háreket qılıwadı, lekin hesh qanday ántek sezimi joq. Eger olardı ádep -etika qaǵıydaları menen basqarıwǵa umtılıwsa, olar ántek sezimine ıyelesedi hám bunnan tısqarı, jaqsı bolıwadı. (Analitiklar, 2. 3; Tamblin, p. 3)
Sizdiń ármanlarıńız jaqsılıqqa bolsın, hám adamlar jaqsı boladı. Joqarı hám tómenler ortasındaǵı munasábetler samal hám ot ortasında bolǵanı sıyaqlı. Eger samal essa, ot iymeyiwi kerek. (Analitiklar 12. 19 ; Tamblin, p. 38)
Filial taqıwalıq (hám qalǵanları ) tárepinen xabar etilgen Ren bul tekǵana " qayırqomlıq" ni, bálki adamdı anıqına insandı, jaqsılıqtı jamannan túsinetuǵın hám instinktiv túrde jaqsılıqqa beyim bolǵan tiykarǵı insaniyatın ańlatadı. Konfutsiy ózin minez-qulıq menen ańlatpalaǵan, " Altın qaǵıyda" dıń Iso Masihga tiyisli bolǵan " gúmis" degen talay aldınǵı versiyası " Gúmis qaǵıyda" ni jarattı, sebebi ol " ne qılıwdı qálemasangiz da. saǵan, basqasına etpe " (Analitiklar 12: 2), ol jetilisken pazıyletti anıqlaw haqqındaǵı sorawǵa juwabında kórinedi:
Sırt elge barǵanıńızda, hár bir kisige tap ullı qonaqtı qabıl etkendey munasábette bolıw ; adamlardı úlken qurbanlıqqa járdem berip atırǵan sıyaqlı jumısqa jaylastırıw ; basqalarǵa ózińiz qálemagandek etpeń; Sizdi na awılda, na shańaraqta hesh kim noliydi. (Analitiklar 12: 2; Tamblin, p. 36 )
Konfutsiylik Qın úrim-putaǵı tárepinen biykarlaw etilgen, sebebi ol Qın siyasatın sın pikir etken. Qın úrim-putaǵınıń birinshi imperatori Shi Xuandiy (mil. Av. 221-210 jıllar ) konfutsiylik ideyalarına ulıwma qarsı bolǵan repressiv rejimdi ornatdı hám xalıqtı qatań baqlaw maqsetinde leqalizmni mámleket filosofiyası retinde qabılladı. Kitaplardıń janıwı hám ilimpazlardıń kómiliwi dep atalıwshi dáwirde konfutsiylik derlik tariyxdan óshirildi. Eramızǵa shekemgi 213-210 jıllar, lekin kitaplar olardı húkimetten yashirgan tárepdarları tárepinen saqlanıp qalǵan.
Filosofiya Xu úrim-putaǵı tárepinen birinshi imperatori Gaozu (mil. Av. 202-195 jıllar ) dáwirinde qayta tiklendi, ol Chjou úrim-putaǵı qádiriyatların qayta tikladi. Konfutsiylik keyinirek Ullı vu dáwirinde milliy filosofiyaǵa aylandı. Onıń húkimranlıǵı dáwirinde, eramızdan aldınǵı 141-87 jıllar, Konfutsiylik qashannan berli úlken isin dawamlawshılarǵa iye bolǵan edi, lekin vu pármanı óz tásirin bekkemlenip, keńeytirar edi.
Keyingi 2000 jıl dawamında konfutsiylik Kitaydıń húkimran filosofiyası bolar edi, hátte Taosizm ataqlı bolǵan dáwirlerde-Tán úrim-putaǵı (mil. 618-907) sıyaqlı. Eramızǵa shekemgi 20 -asirde konfutsiylik kommunistlik idealǵa qarsı bolǵan social ierarxiyada turıp alǵanı ushın, onı gónergen dep esaplaǵan Kitaylıq materiallıq reformashılar hám Kitay Kommunistlik partiyası biykarlaw etiwdi. Onıń ornına, social poziciyasinen qaramastan, ulıwma insanıylıq muhabbat haqqındaǵı oyda sawlelendiriwge iye bolǵan mohizm ilgeri surildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
