1. Konfutsiy o’miri ha’m do’retpeleri Konfutsiy filosofiyasınıń kelip shıǵıwı hám túrleri

KONFUTSIYCHILIK — Kitay daǵı etikalıq -siyasiy táliymat ; keyinirek eń tásirli 3 tiykarǵı filosofiyalıq -diniy aǵımnan biri (daosizm hám buddizm b-n birge). Konfutsiy tiykar salǵan. KONFUTSIYCHILIK — Kitay daǵı etikalıq -siyasiy táliymat ; keyinirek eń tásirli 3 tiykarǵı filosofiyalıq -diniy aǵımnan biri (daosizm hám buddizm b-n birge). Konfutsiy tiykar salǵan. Konfutsiychilikning dáslepki dawamshıları — Men-szi (Mek Ke— mil. av. 371—289 ), ven-szi (mil. av. 6 -a.), Xan' Fey-szi (mil. av. 233 y. v. e.), keyingi dáwirde Pán Chjen' (6 -a.), Xan' Yuy (768—824) hám b. Konfutsiychilik táliymatında adamgershilik (jen'), ádep qaǵıydaları (li), pazıylet (de) túsinigi zárúrli orın iyeleydi. Adamgershilik túsinigine kóre, adamlar etikalıq jáne social munasábetlerde jası ullı, poziciyasi bálent kisilerdi xurmat etiwleri, patshahga shın berilgen bolıwları kerek. Ádep qaǵıydaları túsinigine kóre, ol sebepli joqarı pazıyletler qáliplesedi, jámiyet rawaj tabadı, ádalat bayram etedi. Minnetti ótew etiw sebepli insan kámalǵa jetkenge erisedi. Onıń negizinde «sen óziń nege erisiwdi qáleseń, oǵan basqalardıń jetiwine ko'maqlash», «sen neni árman etpeseń, onı basqalarǵa ráwa kórme» sıyaqlı turmıslıq principler jatadı.

«Ullı táliymat» hám «Ortalıq haqqında táliymat» degen dóretpelerdi Konfutsiy jazǵan dep shama etiledi. Bul kitaplarǵa kóre, adamlardıń birgelikte aqılǵa say jasawı rejiminiń zárúrli shártini 5 ápiwayı hám ullı pazıylet sırtqıl etedi: donolik; adamgershilik; sadıqlıq ; úlkenlerdi húrmet qılıw ; mártlik. Bul pazıyletler ózine hám basqalarǵa hadallıqtı hám tereń húrmetti ańlatadı. Tek eski hám kámal insanlarǵana bunday pazıyletke iye boladı.

Konfutsiychilikda aytılıwına qaraǵanda, nızam insan máplerine xızmet qilmog'i kerek. Nızam ózgeriwi b-n mápdarlıq hám mápsizlik túsinikleri hám taǵı basqasha mánis kásip etedi, insan iskerliginde túpkilikli ózgeris penenjúz beredi. Ótken zamanda ornatılǵan tártipke iyiliw qılıw jańa nızamlar ruhiga zid bolıp tabıladı. Konfutsiychilikda jámiyeti basqarıwǵa úlken itibar berilip, oǵan kóre, jámiyeti kereginen artık, ápiwayı nızamlar b-n toltırıp jibermaslik zárúr. Kitayda ásirler dawamında Konfutsiychilikning túrli mektepleri júzege kelgen. Olar ortasında keskin gúres barǵan.

Konfutsiychilik eramızǵa 1 -asirde mámleket táliymatına aylandı, 9 -asirde buddizm, 11-asirde daosizm ústinen tolıq uttı. Buǵan, ásirese, Sun dáwiri (960—1279 ) de ne- okonfutsiychilik rawajlanǵanlıǵı sebepli erisildi.

Konfutsiylik (konfutsianizm) áyyemgi Kitaydıń diniy-filosofiyalıq táliymatlarınan biri. Oǵan mil. avv vI asirde filosof hám pedagog Konfutsiy (Kún Szi, eramızǵa av-valgi 551-479 -yy) tiykar salǵan. Onıń qarawları “Kán-futsiylik” shıǵarmasında óz ańlatpasın tapqan. Konfutsiylik táliymatı insanlar arasındaǵı baylanıs hám munasábetler, sonıń menen birge, turmıs, ólim, sharapatlı hám basqa barlıq zatlar Quday - Aspan tárepinen jiberiledi. Patshahlarga “Aspan uwıllari” retinde qaralgan.

Aspan hám jer qudayı húrmetine atab sıyınıwlar uyushtirish buyırilgen. Eger patshah ádalattan uzoqlashib zulm ete baslasa, ol lawazımınan chetlatiladi hám basqarıwdı Aspan óz qolına aladı, degen qaraw targ'ib etilgen. Bunnan tısqarı, konfutsiylikda perishteler de múqaddes esaplanıp, kózge kórinbes bolmıslar : jin hám parilar, sonıń menen birge, bult, suw, taw sıyaqlı álemler de ámeldegi dep ishonilgan hám ájdadlar ruhiga sig'inilgan. Konfutsiylikning zárúrli táreplerinen biri - ol jaǵdayda ruxaniylar qatlamı hám isenim-ıqtıqat tiykarlarınıń joq ekenligi bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda tek Quday túsinigi hám múqaddes tekstler bar. Quday, nashar hám tushkun jaǵday daǵı kisilerdi qorǵaw ushın hukmdor hám úgitshiler jiberip turadı.

Konfutsiyning opatınan keyin onıń táliymatı dinge sıyınıw retinde qáliplesti. Bul dinning tiykarǵı maqseti - xalqni ámeldegi tártip-qaǵıydalardı húrmet qılıw ruwxında tárbiyalaw edi. Onıń qabri múqaddes zıyaratgoh hám sıyınıwxonaga