1. Kirish. Feodal dunyosi. Hududlarni boshkarish. Ijtimoiy tashkilotlar

O’rta asrlarga oid manbalar (V-XV asrlar)

Biz tarixiy manbalar deb, inson faoliyato va uning tz’sirida yaratilgan barcha narsalar - ashyolar, buyumlar, inshootlarni tushunamiz. SHuning uchun tarixiy manbalar rang-barang va cheksizdir. Muammo tarixchi olimlar tomonidan ularni tuganib, taxlil etish, xolisona baxolab,'ilmiy adabiyotlar, darsliklarga kiritishidadir.

Manbalar tasnifi

O’rta asrlar tarixiga oid manbalar, ma’lumotlarni kayd etish usullariga karab, beshti turga bo’linadi. Ular kuyidagilar.

1. Tabiiy-geografik manbalar. Ular orkali atrof-muvdt, ekologiyaning usimliklar va inson faaliyati ta’siriga uchragan yoki anik geografik xususiyatlarini ifodalaydigan jikatlari urganiladi.

2. Etnografik manbalar. Ular katoriga bizga kadar sakdanib kolgan an’anviy texnologiyalar, uy-joylar, kiyim-kechaklar, taomlar, idishlar yoki ular xakidagi yozma ma’lumotlar kiradi. Folklor, lingvistikaga oid ma’lumotlarni taxdil etish xam ma’lum axamiyatiga molik.

3. Moddiy manbalar. Ularga asosan o’rta asrlardan saklanib kolgan saroylar, ibodatxonalar, kasrlar, kal’alar yoki ularning koldikdari kiradi. Bundan tashkari arxeologik kazishmalardan topilgan buyumlar, mexnat va jang kurollari, transport vositalari, kiyim-kechaklar, takinchoklar, uy-r^zgor buyumlari va x-k.lar xam moddiy manbalar xisoblanadi.

4. Badiiy-tasviriy ashyolar sirasiga davrining badiiy asarlari, me’morchilik inshootlari bezaklari, rasmlar, xaykallar va amaliy san’at buyumlari kiradi.

5. Yozma manbalar: yilnomalar, solnomalar, turli matnlar, yozma xujjatlar, xisobotlar, yozishmalar va xkdar.

Urta asrlar jamiyati xakida bizga ushbu manbalarning barcha turlaridan foydalanishgina to’la va mukaamal ma’lumot beradi. Lekin medievistlar uchun bu manbalardan bir xilda tuda foydalanish mushkul, albatga. SHuning uchun ilk o’rta asrlarni Urganishda moddiy ashyolar muximrok xisoblansa, keyingi urta asrlarni Urganiщda folklor, va etnografik manbalarning axamiyati kattadir. Sababi, avloddan-avlodga Utib kelgan, etnografik malumotlar insonlar xotirasida kiyosan keyingi vokealarni anikrok va tul^ok sakdaydi. Urta asrlarning barcha davrlari uchun asosiy manba yozma mlpumotlardir. Bulyozmalarni sakdash sharoitlarining yaxshilana borishi, ularning soni, xilma-xilligi, ma’lumotlarni asrdan-asrga kupayib borishini kuzztamiz.

O’rta asrlar yozma manbalari uchta turga bulinadi:

1) qissalar - mavjud yoki xayoliy xayot eng mayda jixatlari bilan Erkin usulda tasvirlangan yozma ashyolar;

2) Xujjatlar - ma’lum ijtimoiy-xukukiy va ijtimoiy-siyosiy vokealar yoki ularning muxim jixatlari maxsus koidalar asosida bitilgan rasmiy kogozlar;

3) Konunlarga oid manbalar uz turi buyicha xukukshuioslikka mansub bulsa-da, ulardan mazkur jamiyat tarixini yoritish uchun emas, aksincha, konun chikaruvchi xukmdorlarning ijtimoiy munosabatlarni barkarorlashtirish, vaziyatni tartibga solishga karatilgan xarakatlarini tavsiflashda foydalaniladi.

Uygonish davrida kissalar, ma’lum darajada konunlar doirasida, yangi ilmiy adabiyotlar turi sifatida shakllanib, ularda avvalgi nazariy taxlil orkali vokealar moxiyatini ifodalash, uz urnini oddiy tavsiflarga bushatib beradi. Natijada, kissalar XV asrda yozma manba turidai vokea va xodisalarni badiiy obrazlar orkali tavsiflab beradigan bzdiiy adabnyot soxasiga aylanadi.

Asrlar zb, biz kayd etgan manbalar turlari yana xam mayda soxalarga bulinadi. Jutmladan, kissalarning ma’lum yunalishida tarixiy voxealar ifodalansa; biografik kissalarda avliyo-anbiyolar xayoti va m5bkizalari; epistolyar ijod namunalarida esa va’zlar va ibratli xikmatlar asosiy urin tutgan. SHu sababdan kissalar ma’lum davrga kadar ilmiy va badiiy soxalarga bulingan. Sanab utilgan soxalar yana xam mayda turkumlarga bulinishi mumkin. Masalan, urta asrlarda tarjimai xol va solnomalar, shajaralar ma’lum davrni yoki vokeani tasvirlovchi tarixiy asarlar, monografiyalar yaratilgan. Urta asrlar tarixini urganiщda yilnomalar aloxida urin tutadi. Ular uz xususiyatlariga kura, umumbashariy va maxalliy, nasriy yokn she’riy, dunyoviy va diniy turkumlarga bulinadi. K,ayd etilgan manbalarning xar birini, uz navbatida, turkumchalarga bulish mumkin. Jumladan, dunyoviy mazmundagi yilnomalarni kirolchar aristokrat-zodagonlar, shaxarliklarnikiga ajratish mumkin. Sunggi yillarda medievispshada xam manbalar taxlilining statistik uslubi tobora keng kullanilmokda. Xususan, ma’lumotlar bazasini yaratish, elektron matnlar, lugatlar, ma’lumotnomalarni tayyorlash bugungi kunda odatiy xolga aylanishidan tashkari, yukori malakali tarixchilarni tayyorlashning muxim shartlaridan biriga aylandi.