1-kashfiyot

4 – Ma’ruza. Oqsillarning biosintezi. Unda nuklein kislotalarning ahamiyati. Transkripsiya, translyasiya, tri-plet tushunchalari. Polisoma va ribosomalar, ularning ahamiyati.

Oqsillar biosintezi, biokimyo tarixida eng muhim muammolardan biri bo‘lib qolgan. Bugungi kunda biz bu muammo haqida ko‘p ma’lumotlarga egamiz. Oqsil sintezi biosintez jarayonlari orasida eng murakkabi bo‘lib, uning ayrim bosqichlarida polipeptid zanjir initsiatsiyasi (boshlanishi), uzayishi, tamomlanishi va oqsillarning hosil bo‘lishida 100 ga yaqin fermentlar, max sus oqsil faktorlar, umuman 200 ga yaqin makromolekulalar ishtirok etadi. Bu makromolekulalarning ko‘plari ribosomalarning uch o‘lchovli murakkab strukturasining tashkiliy qismlaridir.

Oqsil biosintezi apparati shu qadar murakkab bo‘lishiga qaramay jarayon juda katta tezlikda o‘tadi. Masalan: E. Coli da 100 aminokislotadan iborat oqsil zanjirining yaratilishi uchun hujayra ribosomalariga 5 sekundgina kifoya.
Oqsil biosintezi to‘g‘risidagi tushuncha 50-yillarda qilingan 3 ta muhim kashfiyotlar asosida shakllandi:
1-kashfiyot:- Pol Zamechnik tomonidan oqsil sintez qilinadigan joy hujayra ichida topilgan va keyinroq ribosomalar deb atalgan.
2-kashfiyot:- Melon Xoglend va Pol Zamechnik tomonidan RNK ning ATF ishtirokida birikishining aniqlanishi.
3-kashfiyot:- Frensis Krik nomi bilan bog‘liq bo‘lib oqsil biosintezida t-RNK ning adaptorlik rolini belgilab berdi.
Oqsil biosintezida, ya’ni RNK molekulasida 4 xil asoslarning (nukleotidlar) birin ketin kelishi shaklida yozilgan informatsiyani 20 xil aminokislotalarning oqsil molekulasida birin ketin kelishi tiliga o‘tkazilishi jarayoni translyasiya –tarjima qilish deyiladi.
Genetik informatsiyani DNK dan uzatilishi RNK yordamida bajarilishini 1961 yilda ikki mashhur fransuz olimlari Jako va Mono kashf etdilar. Ulardan keyin Nirenberg, Korano va Xolli t-RNK antikodonini triplet tabiatiga ega ekanligini tasdiqladilar.
Oqsil biosintezi mayda zarrachalarda topilgan bo‘lib, bunday ribonukleoprotein zarrachalariga keyinroq Roberts tomonidan ribosomalar deb nom berilgan.
Bu biosintez jarayoni murakkab bo‘lib, unda 3 xil ribonuklein kislotalar (RNK) ishtirok etadi. Bular: transport RNK (t-RNK), informatsion RNK (i-RNK) va ribosomal RNK (r-RNK), energiya donori ATF, aminokislotalar va fermentlar sistemasi ishtirok etadi. Oqsil molekulasida aminokislotalarni qaysi tartibda joylanshi uchun kerakli informatsiya DNK zanjiridan i-RNK orqali oqsilga o‘tkaziladi.
Oqsil biosintezida nuklein kislotalarining ishtirok etishi mexanzmlarini ochishda Krik, Ochoa, Nirenberg, Veys, A.N. Belozorskiy va A.S. Spirinlarning xizmati katta bo‘lgan.
Oqsil biosintezi jarayonini 3 asosiy bosqichga bo‘lish mumkin: