1. Karamdosh sabzavotlarning ahamiyati, tarqalish tarixi. Karam turlarining inson salomatligi muxofazasida axamiyati. Oq bosh karamning yetishtirish texnologiyasi

Yerni ekishga tayyorlash. Kuzda PN-4-35, PYa-3-35, PD-4-35 markali pluglar T-4A traktoriga taqilib tuproq 28-30 sm chuqurlikda shudgorlanadi. Ertangi karam ekiladigan dalalar erta bahorda boronalanib jo‘yaklar olinadi kechki karam takroriy ekin sifatida ekiladigan bo‘lsa asosiy ekin yig‘ishtirib olingach, yer sug‘oriladi, yetilgach 22-25 sm chuqurlikda haydaladi, boronalanadi, molalanadi va jo‘yak olinadi.
O‘g‘itlash. Tuproqdan oziq elementlar o‘zlashtirishi bo‘yicha karam sabzavot ekinlar orasida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bir tonna hosil olish uchun sarflanadigan mineral o‘g‘itlar miqdori-ertagi karam uchun 5-7 kg azot, 4 kg fosfor va 3,4 kg kaliy; kechki karam uchun 6,8; 4,5; 2,9 kg ni tashkil etadi.
Bo‘z tuproqlarda ertagi va kechki karam yetishtirish uchun gektariga 20-30 tonna go‘ng, 150-200 kg azot, 100-130 kg fosfor va 75-100 kg kaliy o‘tloq tuproqlarda esa 120-150 kg azot, 120-150 kg fosfor va 60-100 kg kaliy beriladi. Go‘ng to‘liq, fosfor 70-75 foizi, kaliy 50 foizi yerni haydashda solinadi. Fosforning qolgan 25-30 foizi ko‘chat o‘tqazish vaqtida 40 foizi ko‘chat tutgach birinchi oziqlantirishda, kolgan 60 foiz azotli va 50 foiz kaliy o‘g‘itlari karambosh o‘ray boshlaganda beriladi.
Ko‘chat o‘tqazish muddati, qalinligi va sxemasi. O‘zbekistonda karam 4 muddatda ekiladi: ertangi – fevral oxiri, mart oyi boshlarida: o‘rtangi-mart oyining oxiri o‘n kunligida; kechki – 15 iyundan – 15 iyulgacha; qish oldidan-noyabr oyi boshlarida ekiladi. Qator oralari 70 sm, tup oralari naviga qarab – 25, 30, 40 va 50 sm qilinib, har gektariga 45-57, 36-37 va 28-30 mingtagacha ko‘chat ekiladi (88-jadval).
Ko‘chat o‘tqazilganda uning uchki kurtagi tuproqqa ko‘milib qolmasligi shart (65-rasm).
Kechki karam ko‘chatlari o‘tqazilgach, 5-7 kunlari xato joylari to‘ldiriladi. O‘rtagi va ertagi karamlar odatda yaxshi tutadi va qayta ekishga ehtiyoj bo‘lmaydi.
Parvarishlash. Ko‘chatlar tutgandan so‘ng qator oralariga birinchi kompleks ishlov beriladi: qator oralari yumshatiladi, oziqlantiriladi va o‘simlik bo‘g‘zi qo‘lda chopiq qilinadi. Jami qator oralariga 2-3 marta ishlovberiladi.Tuproqnamligidala namsig‘imiganisbatan80-90 % bo‘lishi kerak. Ertangikaram sizotsuvlarichuqurjoylashganbo‘z tuproqlarda8-9 marta, yuzajoylashganerlarda5-6 marta, kechkikaram esa11-12 va7-9 marta hisobidasug‘oriladi.
O‘rtachasug‘orishnormasigektariga 600-700 m³.Karamekininisug‘orishsoni, muddativanormalari tuproqsharoitiga, yerosti suvlariningjoylashishchuqurligigavanavigaqarab belgilanadi (89 -jadval).
Karam boshlarishakllanayotganvapishishdavridaekinnitez-tez, har
6-8 kunda sug‘oribturishlozim.
Kechkikaramnisug‘orishko‘chato‘tkazilishibilanoq boshlanadi.Yerosti suvi chuqur joylashganbo‘ztuproqlierlargaekilgankechkikaram bosho‘ray boshlagunchahar 8-10 kunda sug‘oriladi.Karamboshlarshakllanaboshlagandasug‘orishlarhar 6-7 kunda yetilishdavridaesahar10-12 kunda sug‘oriladi.
Kechkikaramnisug‘orishoktabroyida, hosilniyig‘ibolishdanikki-uchhafta oldinto‘xtatiladi.
Ekinga dastlabkiishlovberishdaekinqatororalarikultivatorlar bilan5-6 smchuqurlikdayumshatiladi.Keyingiishlovberishdaesayumshatish chuqurligi10-12 smgaetkaziladi.Karamboshlarishakllanaboshlab, o‘simlik barglario‘sibketib,kultivator tishigaxalaqitberaboshlagandaishlov to‘xtatiladi.Ekinqator oralariniyumshatishko‘pinchachopiqqilishvaoziqlantirishbilanbirvaqtdaolibboriladi.
Qatororalariniyumshatish, o‘simlikningerustkiqismlaridako‘pincha ildizlarhosil bo‘lishigaundaydivaujudabaquvvatbo‘ladi.Ertagi karam ko‘chatlariildizolgandankeyinbirmarta, kechkisiesaikki-uchmarta chopiq qilinadi.Begonao‘tlar bosganva tuprog‘ijudazichlashibketgan uchastkalardaekinqator oralarinimexanizatsiya yordamidayumshatishgaqo‘shimchaqilibketmondachopiqham qilinadi.