1-қисм. Тўртламчи давр геологиясини илмий асослари, ўрганиш усуллари ва фойдали қазилмалари

Радиоактив қаторлардаги оралиқ изотоплар бўйича мутлақ ёшни аниқлаш

Оралиқ изотоплар бўйича саналаштиришни фақат қуйидаги шароитларда амалга ошириш мумкин: 1) геологик формацияларни вужудга келишлари асосан, изотопни хаёти билан таққосланадиган вақтда бўлиб ўтиши лозим. ва 2) уларни ҳосил бўлиши якунлангандан сўнг изотопларнинг кўчиб ўтиш жараёнлари бутунлай бўлмаслиги керак. Бу холатда формациялардаги қўшимча изотопнинг миқдори фақат вақт билан шартлашган, ва унинг таркиби бўйича ёшни аниқлаш мумкин. Қуйидаги усуллар ушбу йўл қўйишларга асосланади:

• 
  Радий-ионийли усул тўртламчи хосилаларнинг ёшларини аниқлаш, дастлаб, ушбу изотоплар билан бойитилган денгиз илларида радий ва ионийларни парчаланишларига асосланган. Агар туб чўкиндиларни юқори қатламларида вақтнинг бошланғич лаҳзаларида Io>Ra>U бўлса, унда вақт ўтиши билан радийни таркиби ўзгариши керак. Радий асосан ионий ҳисобига тўпланади. Максимум радий ва ионий ўртасида радиоактив мувозанат ўрнатилган пайтга (t~10 минг йил) мувофиқ келиши керак. Бироқ радиоэлементларнинг илли махсулотларда юқори кўчиш қобилиятлари ионий ва радий ўртасидаги мувозанатни бузилишига олиб келади, бу эса ишончли натижаларни олишга имкон бермайди. Кейинчалик денгиз чўкиндиларида ионийни бевосита аниқлаш усуллари такли этилди , бу эса ионий-торийли ва мустақил ионийли усулларни тараққий этишига олиб келди.
  
• 
  Ионий-торий усули океан сувлардан икки изотоплар- Th²³² (Th) ва Th²³⁰ (I₀) ларни биргаликда чўкишларини йўл қўйилишига асосланган, бунда қуйидаги шартлар тўла қондирилиши лозим: 1) I₀/Th киритиладиган массанининг чўкиндига нисбатилари 0,5 миллион йил давомида доимий бўлиб қолади; 2) океан сувида ионий ва торийнинг топилиш шакллари бир хил. 3) тадқиқот этилётган океан чўкиндиларида терриген материаллар мавжуд эмас. Бу усул билан саналаштириш чегараси -400 минг йилни ташкил этади.
  
• 
  Протактинил-ионийли усул чуқур сувли чўкиндиларини ёшини аниқлаш учун жуда истиқболли ва уларда Pa²³¹ /Th²³⁰ нисбатларини ўрганишдан таркиб топган. Протактиний денгиз сувиларида U²³⁵дан хосил бўлади. У ионийга ўхшаб фавқулотда гидролизга дучор бўлади, шунинг учун ушбу изотопларни денгиз сувидан чиқариб ташланиши ва денгиз чўкиндиларида тўпланишлари механизми бир хил. Тубга хос чўкиндиларда Ра/lo нинг бошланғич катталиклари доимий деб хисобланадиган океан сувларидаги U²³⁵/ U²³⁵ нинг нисбати билан белгиланади. Бу усул ёрдамида чуқур сувли чўкиндиларни ёши 250 минг гача саналаштирилади.
  
•