1. Ish jоyi yoritilishini tеkshirish

2.
O’lchov natijalari jadvali.
3.
Doimiy kuchlanishdagi generator chastotasiga bog’liq tok kuchlanishi grafigi.
4.
Generatorning doimiy chastotasidagi kuchlanishga bog’liq inson qarshiligi grafigi.
5. Nazorat savollari
1. Inson tanasining to’liq qarshiligi tok chastotasiga qanday bog’liq?
2. Nima uchun ichki Rv qarshilikni o’lchash yuqori chastotada amalga oshiriladi?
3. Terining ish qatlami ifloslanganda yoki shikastlanganda qarshilik Z nimaga teng
bo’ladi?
4. Sezilarli tok deb nimaga aytiladi?
5. Qo’yib yubormaydigan tok deb nimaga aytiladi?
6. Fibrillyatsiya toki deb nimaga aytiladi?
7.Tokni qo’l-qo’l yo’nalishi bo’yicha o’tishida insonni qarshiligining elektrik
sxemasi qanday?
№ 5- son laboratoriya ishi
TOKNI ERDA YOYILISH ZONASIDAGI XAVFSIZLIK
SHAROITINI O’RGANISH
Ish maqsadi -
Tokni erda yoyilish zonasini aniqlash va bu tokni inson uchun xavfliligi.
Laboratoriya ishi davomida quyidagilar kerak:
1.
Asosiy nazariy qoidalarni o’rganish va tokni erda yoyilish mexanizmi bilan
tanishish.
2.
Tokni erda yoyilish zonasining turli nuqtalardagi potentsial kattaligini aniqlash.
3.
Tutashuv joyidan turli masofada va turli tuproqda qadam kuchlanishi kattaligini
aniqlash.
4.
Qadam kattaligi va tuproq turiga bog’liq qadam kattaligini aniqlash.
5.
Qadam kuchlanishi o’zgarish qonuniga rioya qilinadigan zonani aniqlash.
6.
Tok yoyilish zonasidagi potentsiallar taqsimoti grafigini tuzish.
1. Asosiy nazariy ma’lumotlar
Tasodifan, er bilan kuchlanish ostida bo’lgan elektr qurilmalari qismlarining elektr
ulanishi, erga tutashuv deb ataladi. Tokni erda yoyilishida elektr maydoni hosil bo’ladi, er ustida
esa, tok yoyilish zonasi tashkil bo’ladi. Er orqali elektr tokini yoyilishi natijasida tutashuv
nuqtasi yonida, er usti nuqtalari o’rtasida alohida potentsial xilma-xilligi paydo bo’ladi
Faraz qilaylik,tok erga yarim sfera shakldagi yakka metall erga ulagich orqali singadi
(1.1-rasm), tok chizig’i yarim sfera (erga ulagich) markazidan radius bo’yicha barcha
yo’nalishlarda xarakat qiladi deb qabul qilish mumkin. Bunda tok chizig’i erga ulagich

---

yuzasiga, shuningdek tuproqdagi har qanday yarim sferaga ya’ni bitta umumiy markazga
egalikdagi (kontsentriklik) erga ulagichga perpendikulyardir.
1.1-rasm.
Tuproq bir turda deb faraz qilinsa, unda tok barcha yo’nalishlar bo’yicha bir maromda
yoyiladi. Tok zichligi
j
erda yoyilishi mobaynida kamayadi va erga ulagich markazidan x
masofada , x radiusli yarim sfera yuzasi maydoniga tutashuv toki
Iz,
munosabati sifatida
aniqlanadi.


Bu yuza ekvipotentsial yuza deb ataladi.
Kuchlanishni tok yoyilish chizig’i bo’ylab uzunasiga bir birlikka kamayishi
quyidagiga teng:


Bunda

- tuproqni solishtirma qarshiligi.
Tok yoyilish zonasi x masofasidagi nuqta potentsialini
A
aniqlash uchun
dx
qalinlikdagi
elmentar qatlamni ajratamiz.
dx
qalinlikdagi elementar qatlamda kuchlanishni kamayishi quyidagiga teng:


Erga ulagichdan cheksiz uzoqlashgan masofada, tokni zichligi nolga teng, shunga
binoan potentsial ham nolga teng.
Erga ulagichdan x masofadagi erning
A
,nuqtasi va cheksiz uzoqlashgan nuqta
orasidagi potentsialning ayirmasi quyidagiga teng:



x
dU



X
dx
(



Tutashuv joyidan uzoqlashgan sari potentsial kamaya boradi.
Potentsiallarning egri taqsimoti erga ulagichning shakliga bog’liq emasligini va simni
erga oddiy tushib ketishida bir xil tabiatga ega bo’lishi va giperbolaga yaqinlashishini
o’lchovlar ko’rsatdi. Ko’pgina o’lchovlarga asosan, ergaulagichdan birinchi metr uzoqlikdagi
masofada kuchlanishni kamayishi 70% deb o’rnatildi va 20 metr uzoqdagi masofada u
shunchalik kam bo’ladiki, hatto nolga teng deb qabul qilish mumkin.(1.2-rasm)

---

1.2-rasm.
Erning tok yoyilishi zonasidagi bu nuqtalar nolga teng potentsial nuqtalari deb
hisoblanadiva “elektrotexnik er” deb ataladi.
Elektr qurilmalarini qandaydir qismi va tok yoyilishi maydonidan tashqaridagi er
nuqtasi o’rtasidagi kuchlanish, erga nisbatan kuchlanish
U
Z
deb ataladi.
Agar inson tok yoyilish zonasidagi er ustida turgan bo’lsa, u kuchlanish ostida
qolishi mumkin.
Erdan tok o’tishida, er nuqtasi potentsiali, uning masofasidan to tutashuv
nuqtasigacha bog’liq. Inson bir oyog’i bilan x masofada uzoqlashgan er nuqtasiga, ikkinchi
oyog’i bilan tutashuv joyidan
x
1
+a
masofadagi nuqtaga tegib turibdi, bunda
a
– insonning
qadami kattaligi (1.3-rasm).
Bu vaziyatda bir oyoq quyidagi potentsialga ega bo’ladi:




Natijada inson potentsiallar ayirmasi ostiga tushib qoladi.


Inson. oyoqlari tushib qoladigan potentsiallar ayirmasi , qadam kuchlanishi deb ataladi.
Qadam kuchlanishi, qadamni kamayishi va tutashuv joyidan uzoqlashish mabaynida
kamayib boradi Qoidaga binoan uzilgan sim yaqiniga 6-7 metrdan kam yaqinlashish ruhsat
etilmaydi.

---

2. Laboratoriya stendini tasvirlash
2.1rasm. Laboratoriya stendi