1. iqtisodiyotga kirish

14.6 Iqtisodiy siklning fazalari

Iqtisodiy sikl YaIMning o‘sish sur’atlari, tovar va xizmatlarni sotish hajmi, narxlarning umumiy darajasi, ishsizlik va shu kabi iqtisodiy faollikning turli ko‘rsatkichlari tizimi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy siklning o‘ziga xos xususiyati iqtisodiyotni siklning ketma-ket to‘rt bosqichini o‘tayotgan vaqtda YaMMning o‘sishi hisoblanadi.

Iqtisodiy davr (sikl) inqiroz, turg‘unlik jonlanish, yuksalish kabi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichlar iqtisodiy davr fazalari deyiladi. Fazalarning har birida navbatdagi fazaga o‘tish uchun sharoit yuzaga keladi. Endi fazalarni alohida ko‘rib chiqamiz.

Davriy (siklik) rivojlanishning bosqichlari mavjud, biroq iqtisodiyot doim ushbu barcha bosqichlardan o‘tadi degan gap emas. XX asrning 50- yillarining o‘rtalariga qadar rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishida sikl inqiroz, turg‘unlik, jonlanish, yuksalish fazalaridan iborat bo‘lgan. Biroq shundan keyin siklning o‘zi va uning bosqichlari kamaygan va hatto navbatdagi bosqichning tushib qolishi yuz bergan. Iqtisodiyot turg‘unlik holatini chetda qoldirib inqirozdan yuksalishga o‘tib ketgan, inqiroz davri qisqargan, krizislar yengil kechgan. Har bir faza birinchidan iqtisodiy rivojlanishdagi muayyan pallani ifodalaydi, ikkinchidan esa o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ana shu fazalarning har birining rivojlanishi jarayonida navbatdagi fazaga o‘tish uchun tegishli shart sharoitlarni yuzaga keladi. Bizga ma’lumki, iqtisodiy siklning dastlabki fazasi inqirozdan boshlanib, u ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi. Inqirozdan keyin turg‘unlik fazasi boshlanadi, u nisbatan uzoqroq davom etadi. Bu bosqichda ishlab chiqarish hajmining kamayishi to‘xtaydi. Iqtisodiyot turg‘un holatida turadi ya’ni ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmaydi. Bu fazada ishlab chiqarish darajasining barqarorligi ta’minlansada, u inqiroz boshlanishidan oldingi darajaga nisbatan ancha past bo‘ladi. Bozorda tovarlar juda past narxlarda sotila boshlaydi. Bo‘sh pul kapitali vujudga kelib, foiz pasayadi. Biroq ishsizlikning yuqori darajasi saqlanib qoladi. Bu jonlashish bosqichiga o‘tish uchun sharoitni vujudga keltiradi.