1. Industrial iqtisodiyot” fanining ob’ekti sanoatning ta’rifi va tavsifi

Sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining turlari va sanoat tarmoqlari bo‘yicha tarkibi⁴⁸ (2015 yil oxiriga foizda)

Sanoat tarmoqlari	Bino lar	Insho- otlar	Uzatish moslama lari	Mashina va usku nalar	Transport vositlari	Boshqa asosiy fondlar
Butun sanoat	13,1	22,1	12,9	45,4	5,5	1,1
SHu jumladan
Elektro energetika	18,5	8,1	34,9	36,9	1,3	0,2
YOqilg‘i	4,5	49,9	16,9	25,0	3,1	0,7
Qora Metallurgiya	13,6	4,9	3,4	74,8	3,1	0,2
Rangli Metallurgiya	10,3	14,9	6,8	53,3	14,4	0,3
Kimyo va neft-kimyo	24,7	12,5	8,8	49,4	3,7	0,9
Mashinasozlik va metallga ishlov berish	14,2	6,5	0,6	71,6	4,0	3,0
O‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va Selluloza- qog‘oz	24,1	3,1	2,0	68,6	1,5	0,6
Qurilish materiallari	13,2	10,5	2,9	63,7	8,6	1,2
Engil sanoat	28,4	4,5	1,9	61,0	1,8	2,3
Oziq-ovqat	25,4	4,2	2,1	60,0	4,8	3,5
boshqalar	25,9	6,6	2,3	57,7	4,9	2,6

Mehnat buyumlariga ta’sir etish darajasiga qarab asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi.

Aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlari shaklini o‘zgartiruvchi, ya’ni bevosita ta’sir etuvchi fondlar (mashinalar, asbob- uskunalar, texnologik liniyalar, o‘lchov va to‘g‘rilash asboblari, transport vositalari) kiradi.
Passiv asosiy ishlab chiqarish fondlariga mehnat buyumlariga bilvosita
ta’sir etuvchi, ya’ni ishlab chiqarish jarayonining normal o‘tishiga kerak sharoit yaratuvchi ishlab chiqarish fondlari kiradi (bino va inshootlar, h.k.). Asosiy fondlar tarkibini o‘rganishda ularning tuzilmasi masalasiga ham e’tibor berish zarur.
Asosiy fondlarning tarkibi deb, uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning, guruhlarning har birinining umumiy qiymatiga bo‘lgan nisbatga aytiladi. Masalan, 100 mln. so‘m bo‘lsa, ulardan binolar 25 foiz, inshootlar 15 foiz, uzatuvchi qurilmalar 10 foiz, ishchi mashinalar va jihozlar 30%, qolganlari esa 20 foiz bo‘lishi mumkin (10-jadval).
Asosiy fondlar tuzilmasi quyidagi turlarga ajratiladi:⁴⁹

1. 
   Tasviriy tuzilma.
   
2. 
   Texnologik tuzilma.
   
3. 
   Tarmoq tuzilmasi.
   
4. 
   Hududiy tuzilma.
   
5. 
   Takror ishlab chiqarish tuzilmasi.
   

Tasviriy tuzilmaning har xil vaqtda o‘zgarishidan sanoatning texnik darajasini va asosiy fondlardagi kapital sarflashning samarasini tasavvur qilsa bo‘ladi.

10-jadval

O‘zbekiston Respublikasi sanoatida asosiy fondlarning texnologik tarkibi⁵⁰ (yil oxiriga foizda)

	2012	2013	2014	2015
Binolar	11,5	13,2	13,0	13,1
Inshootlar	22,6	22,1	23,3	22,1
Uzatish moslamalari	13,3	13,4	13,3	12,9
Mashina va uskunalar	45,4	44,3	43,7	45,4
Transport vositalari	5,9	6,0	5,7	5,5
Boshqa asosiy fondlar	1,3	1,0	1,0	1,1

Asosiy fondlarning tarkibiga konsentratsiyalash, ixtisoslashtirish, kooperativlashtirish, kombinatsiyalashtirish, yangi korxonalar qurish va modernizatsiyalashga sarflangan kapital mablag‘larning texnologik tuzilishi, korxonalarning hududiy joylashishi, tayyorlanadigan mahsulotning xususiyati va hajmi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ishlab chiqarilgan mahsulotning hajmi qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha ishchi mashinalar va asbob-uskunalarning tutgan o‘rni ko‘proq bo‘ladi.

Texnologik tuzilish asosiy fondlarning qismlari nisbatini ko‘rsatadi (10-jadval).
Bu baho korxona (firma)ning asosiy ishlab chiqarish fondalarini sotib olish va ishga tushirish uchun qilgan haqiqiy xarajatlarini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich korxona (firma) balansida hisobga olinadi. Ammo asosiy fondlarning dastlabki to‘la qiymat orqali belgilangan bahosi ularning hajmini va turli yillarda qurib ishga tushirilgan korxona (firma)lar asosiy fondlarini taqqoslashda etarli emas, shuning uchun asosiy fondlarni baholashda qiymatini qaytadan tiklash orqali belgilangan bahodan foydalaniladi.
Baholashning bu usuli asosiy fondlarning har xil davrda ishlab chiqarilgan va olingan baholarni hozirgi yangi sharoitdagi bahoda ifodalash imkoniyatini beradi. Bu baho bir xil iste’mol qiymatga ega bo‘lgan asosiy fondlarni baholashda bir xil qiymatlarda ifodalash, korxonalar ko‘rsatkichlarini taqqoslash va fondlar samaradorligini oshirish rezervlarini aniqlash uchun imkoniyat yaratadi. Qiymatni qaytadan tiklash orqali belgilangan baho amaldagi asosiy fondlarning jismoniy holati va ma’naviy eskirishini hisobga olgan holda qayta baho qo‘yish orqali aniqlanadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida ishtirok eta borib asta-sekin ishdan chiqa boradi, shuning uchun ularga baho belgilashda ularning ishdan chiqish va emirilish qismi hisobga olinadi. SHu tufayli asosiy fondlarni baholashda qolgan qiymati orqali belgilangan baho ham qo‘llaniladi. U ikki xil baho bilan ifodalanadi: a) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzilgan) qismini ularning dastlabki to‘la qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat; b) asosiy fondlarning ishdan chiqqan (tuzilgan) qismini ularning qaytadan tiklangan qiymatidan ayirib tashlash orqali aniqlangan qiymat.
Asosiy fondlar juda eskirib, yaroqsiz holga kelgan, qayta tiklash, kapital remont qilish yoki modernizatsiya qilish natija bermaydigan hollarda ularni ishlab chiqarishdan olib tashlash zarur bo‘lib qoladi. Bunday hollarda asosiy fondlarni ishdan chiqarib tashlash bahosi aniqlanadi. Bu baho ishdan chiqqan, ishlab chiqarishdan chiqarib tashlanadigan asosiy fondlarni (temir- tersak narxida) realizatsiya qilish bahosidir.