1. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet

Soliq solinadigan ob’ektlarning nomi
Mol-mulkning inventarizatsiya qiymatiga nisbatan soliq stavkasi (%da)
2011 y	2012 y	2013 y	2014 y
Turar joylar, kvartiralar (shahar joylarida umumiy maydoni 200 kv.m. ortiq bo’lganlardan tashqari) dala hovli, garajlar va boshqa imoratlar, xonalar va inshootlar	0,75	0,9	1,04	1,2
Shahar joylarida joylashgan turar joylar, kvartiralarning umumiy maydoni:
200 kv.m. ortiq 500 kv.m. gacha	0,9	1,1	1,25	1,4
500 kv.m. ortiq	1,13	1,35	1,55	1,8

Keste maǵlıwmatlarınan sonı kóriw múmkin, 2011-2014 jıllar dawamında

salıq stavkalarında ádewir ózgerisler júz bergen. Bul bolsa birinshi náwbette

múlkshilik resurslardan alınatuǵın salıqlardı asırıp barıw siyasatınan kelip shıǵadı

desek asıra aytqan bolmaymız.

Turar jaylardıń iyelegen ulıwma maydanına qaray salıq stavkasınıń

belgileniwi social ádalat principlerıge sáykes keledi. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk

salıǵı stavkasınıń tómen shkalası 2011 jılǵa salıstırǵanda 2014 jılda 0, 45 punktke

asırılǵan bolsa, onıń joqarı shkalası bolsa 0, 67 punktke kóbeygen.

Ámeldegi Salıq kodeksine kóre, salıq salıw ob'ektleri fizikalıq shaxslar

tárepinen isbilermenlik iskerligi ushın paydalanılǵan yoxud olar yuridikalıq shaxsqa

yamasa jalǵız tártip degi isbilermenge kireyge berilgen táǵdirde, sonıń menen birge fizikalıq

adamlardıń múlkinde bolǵan jasaw ushın qaratnmagan jaylar boyınsha

fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq yuridikalıq shaxslar ushın

belgilengen stavka boyınsha tolıqnadı.

3. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵın esaplaw hám byudjetke

tólew tártibi

Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵın esaplaw jáne onı byudjetke tólewde

salıqqa ólshewli bazanı anıqlawda salıq ob'ektinen bul salıq túri boyınsha

salıq nızamchiligi boyınsha usınıs etilgen jeńillikler ayrilgan halda esaplanadı.

Sol sebepli daslep, salıq nızamchiligida belgilengen jeńillikler sistemasın kórip

ótiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Ózbekstan Respublikasınıń ámeldegi Salıq kodeksi 275-zatsı fizikalıq

shaxslardan alıntuǵın buyım-múlk salıǵı boyınsha jeńilliklerge iye bolǵan shaxslar

sheńberin tártipke saladı. Onıń analizi sonı kórsetip atırki, bul nızamshılıq

tiykarında hár qanday buyım-múlk salıǵınan azat etiletuǵın fizikalıq adamlardıń

qatar taypaların ajratadı hám salıqtan jeńillik beredi. Yuridikalıq shaxslardan

alınatuǵın buyım-múlk salıǵınan ayrıqsha túrde, Ózbekstan Respublikası Salıq

kodeksinde jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleriniń bul salıqtıń tólewshileri

bolǵan fizikalıq shaxslar ushın qosımsha jeńilliklerdi beriw huqıqı názerde

taza.

Salıq kodeksiniń 275-zatsına muwapıq, fizikalıq adamlardıń buyım-múlk

salıǵınan jeńillikler názerde tutılǵan bolıp, tómendegilerdiń múlkinde bolǵan buyım-

mulkka fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq solinmaydi:

 «Ózbekstan Qaharmani», Sovet Birlespesi Qaharmanı, Miynet Qaharmanı

ataqlarına iye bolǵan, úshew dárejedegi Maba ordeni menen táǵdirlengen

puqaralardıń. Usı jeńillik tiyisli túrde «Ózbekstan Qaharmani» ataǵı

berilgenligi tuwrısındaǵı gúwalıq, Sovet Birlespesi Qaharmanı, Miynet

Qaharmanı dápterchalari, orden dáptershesi yamasa qorǵaw jumısları boyınsha

bólimdiń málimlemesi tiykarında beriledi;

 urıs mayıpları hám urıs qatnasıwshısıları, sonıń menen birge sheńberi nızam

hújjetleri menen belgileniwshi olarǵa teńlestirilgen adamlardıń. Usı jeńillik

urıs mayıpınıń (urıs qatnasıwshısısınıń ) tiyisli gúwalıǵı yamasa qorǵaw jumısları

bóliminiń yoxud basqa kepillikli organdıń málimlemesi tiykarında, basqa

mayıplarǵa (urıs qatnasıwshısılarǵa ) bolsa mayıptıń (urıs qatnasıwshısınıń ) jeńilliklerge

bolǵan huqıqı tuwrısındaǵı gúwalıq tiykarında beriledi;

 on dana hám odan artıq balaları bar hayallardıń. Usı jeńillikti

beriw ushın puqaralardıń ózin ózi basqarıw organınıń balalar bar ekenin

tastıyıqlaytuǵın málimlemesi tiykar boladı ;

 nızam hújjetlerinde belgilengen salıq solinmaydigan maydan ólshemi

sheńberinde pensionerlarning;

Múlkinde salıq salınatuǵın buyım-múlk bolǵan pensionerlar ushın fizikalıq

adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıqtı esaplab shıǵarǵanda buyım-múlk

salıǵı salıq solinmaydigan eń kem muǵdardan asatuǵın maydannan tolıqnadı.

Bunda salıq solinmaydigan eń kem muǵdar summasın anıqlaw ushın buyım-

múlktiń ulıwma inventarizatsiya ma`nisi buyım-múlk maydanınıń ulıwma

muǵdarına bólinedi hám 60 kv. metrge (salıq solinmaydigan eń kem muǵdar )

kóbeytiriledi. Alınǵan nátiyje buyım-múlktiń ulıwma inventarizatsiya ma`nisinen

shiǵarıladı.

Pensionerlar ushın byudjetke tolıqnatuǵın buyım-múlk salıǵı summası

tómendegi formula járdeminde anıqlanadı :

(V um.- (V um. /S um.) * 60 kv. metr) * TR

bul jerde:

S um.- buyım-múlk iyelegen maydanınıń ulıwma muǵdarı ;

V um.- buyım-múlktiń ulıwma inventarizatsiya ma`nisi;

TR- buyım-múlk salıǵı stavkası.

Mısalı, múlk huqıqında pensionerga tiyisli bolǵan buyım-múlktiń ulıwma

inventarizatsiya ma`nisi 22500000 swmni quraydı, buyım-múlk ulıwma

maydanınıń muǵdarı - 174 kv. metr, bul halda byudjetke tolıqnatuǵın salıq

summası :

[22500000- (22500000 / 174) * 60] * 1, 2% = 176 896 swmni quraydı.

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıqtı esaplab shıǵarıw

salıq tólewshiniń jasaw jayınnan qaramastan, salıq salıw ob'ekti jaylasqan

jerdegi mámleket salıq xızmeti shólkemleri tárepinen kóshpelis mulkka bolǵan

huqıqlardı mámleket diziminen ótkeriwshi organdıń maǵlıwmatları tiykarında ámelge

asıriladı.

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq summası buyım-múlktiń

1 yanvarǵa bolǵan jaǵdayına kóre inventarizatsiya ma`nisinen hám belgilengen

stavkadan kelip shıqqan halda esaplab shiǵarıladı.

Bir neshe mal-múlkliniń ulıwma úlesli múlkinde bolǵan jaylar, ımaratlar hám

imaratlar ushın fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq

múlk iyeleriniń hár biri tárepinen olardıń bul jaylar, ımaratlar hám

imaratlar daǵı úlesine proporcional túrde tolıqnadı.

Buyım-mulkka bolǵan múlk huqıqı kalendar jıl dawamında bir mal-múlklinen

basqasına ótken táǵdirde, fizikalıq adamlardıń múlkine salınatuǵın salıq

aldınǵı mal-múlkli tárepinen sol jıldıń 1 yanvarınan baslap ol buyım-mulkka

bolǵan múlk huqıqın joǵatǵan aynıń baslanıwına shekem, jańa mal-múlkli

tárepinen bolsa ol jaǵdayda múlk huqıqı payda bolǵan aydan baslap tolıqnadı.

Jańa jaylar, ımaratlar hám imaratlar boyınsha fizikalıq adamlardıń buyım-

múlkine salınatuǵın salıq olar júzege keliw etilgen jıldan keyingi jıl basınan baslap

tolıqnadı.

Miyraslar boyınsha ótken buyım-múlk ushın fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine

salınatuǵın salıq miyrasxorlarda múlk huqıqı payda bolǵan aydan baslap

tolıqnadı.

Salıq salıw ob'ekti joq etilgen, wayran bolǵan, buzib taslanǵan táǵdirde,

fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıqtı undirish buyım-múlk joq

etilgen, wayran bolǵan yamasa buzib taslanǵan aydan baslap toqtatıladı. Salıq

summasın qayta esap -kitap qılıw jergilikli mámleket hákimiyatı organı yamasa

puqaralardıń ózin ózi basqarıw organı tárepinen berilgen joq qılınǵanlıq,

wayran bolǵanlıq, buzib taslanǵanlıq faktini tastıyıqlaytuǵın hújjetler ámeldegi

bolǵan táǵdirde, ámelge asıriladı.

Kalendar jıl dawamında jeńillik huqıqı payda bolǵan (ámel etiwi tawsılǵan )

táǵdirde, fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıqtı qayta esap -kitap

qılıw bul huqıq payda bolǵan (ámel etiwi tawsılǵan ) aydan baslap ámelge

asıriladı.

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıqtı tólew tuwrısındaǵı

tólew xabarnaması salıq tólewshilerge mámleket salıq xızmeti organı tárepinen hár

jılı 1 maydan keshiktirmey tapsırıladı.

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıqtı salıq dáwiri ushın

tólew esap beriw jılınıń 15 oktyabrine shekem ámelge asıriladı.

4. Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın buyım-múlk salıǵı boyınsha

ámeldegi máseleler hám olardı saplastırıw baǵdarları

Ekenin aytıw kerek, salıq sistemasın jetilistiriwde tiykarǵı itibar xojalıq jurgiziwshi

sub'ektlerdiń mámleket byudjeti menen májburiy tólewler boyınsha ekonomikalıq

munasábetlerdiń eń qolay muwapıqlıǵın támiyinlewge qaratılıwı zárúr.

Ózbekstan Respublikası mámleket byudjet dáramatları qáliplestirilishida buyım-múlk

salıǵınıń muǵdarı hám ornı házirshe onsha úlken emes. Buǵan baylanıslı shet el

mámleketlerdegi jaǵday da derlik birdey. Lekin rawajlanǵan mámleketlerde mámleket

byudjetine túsetuǵın salıqlardıń absolyut kórsetkishleri boyınsha tushumi

rawajlanıp atırǵan mámleketlerdegiga salıstırǵanda talay joqarı salmoqni quraydı.

Sonıń menen birge, kóplegen shet el mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı, biziń

mámleketimizde de fizikalıq adamlardıń buyım-múlkinen alınatuǵın salıq

jergilikli byudjetlerdiń dáramatları bazasın qáliplestiriwshi salıqlardan

esaplanadı.

Biziń mámleketimizde fizikalıq shaxslar buyım-múlkine iyelik huqıqı,

múlk natiyjeliligine qızıǵıwshılıq hám odan manfatdorlik máseleleri aymaqlar

sheńberinde úlken parıqlanıw (ayırmashılıq ) ga iye, usınıń sebepinen múlkti real jaǵdaydan

kelip shıqqan halda bahalaw, salıq normaların belgilew hám de salıqlardı

esaplaw jumıslarında jergilikli húkimetler wákilleri álbette katnashishlari kerek,

sebebi olar óz aymaǵındaǵı múlknning kólemine qaray, bahası boyınsha anıq

malumotga iye boladı hám múlktiń bazar bahosini islep shıǵıw boyınsha

koefficiyentlerge aniklik kirgiziwde aktiv qatnasları talap etiledi.

Mısalı, jergilikli húkimetler tárepinen jergilikli byudjet parametrlerin

belgilewde - aymaqtıń sociallıq-ekonomikalıq jaǵdayı, aymaqtaǵı kóshpelis múlk

bahosidan, xalıqtıń real turmıs sharayatından, múlk iyeleri ortasındaǵı

teńsizliklerdi inabatqa alıp, buyım-mulkni salıqqa tartıwdı belgilew ásirese

zárúrli bolıp tabıladı.

Salıq nızamchiligida jergilikli húkimet shólkemleri jergilikli salıqlar boyınsha

óz aymaǵında jaylasqan salıq tushumlarini esapqa alıwda katnashishi kerekligi

belgilengen. Usınıń sebepinen, yaǵnıy jergilikli hákimiyat shólkemleri tárepinen óz

Aymaǵında jaylasqan mártebege erispegen muridlik tólewshiniń múlk bahosini asırıw koefficiyentlerin

islep shıǵıw hám salıq stavkaların qayta kórip shıǵıw arqalı aymaqlar byudjetin

dáramatlar bazasın ózgeriwin ámelge asırıw múmkin.

Jergilikli hákimliklerge belgilengen nızamlar tiykarında hám ornatılǵan tártipte

byudjet avtonomiyasın beriw hám de olarda dáramatlardı qosıw boyınsha

mápdarlıq principin qóllaw múmkinshiligin beriw arqalı aymaqlıq

finanslıq támiynlewdiń ekonomikalıq natiyjeliligin asırıw múmkin. Tek ǵana

nızamlı tártipte anıq belgilep qoyılǵan salıq -byudjet kepilliklerigina jergilikli

húkimet shólkemlerin ózleriniń finanslıq jáne social-ekonomikalıq iskerligi ushın

juwapkershiligin támiyinlewi múmkin. Usınıń menen birge, jergilikli húkimetler

byudjet ǵárejetlerin ámelge asırıwda sheklewlerdi engizilse, bul ilajlar

jergilikli húkimetlerdi joqarı organlarǵa emes, bálki ózleriniń ekonomikalıq -

finanslıq xızmetleri nátiyjelerine baylanıslı etip qoyılıwı maqsetke muwapıq.

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlk salıǵı stavkası 2014 jıl ushın turar -jaylar,

basqa jaylar hám xojalıqlardıń texnikalıq inventarizatsiya tárepinen qayta

bahalanǵan ma`nisine salıstırǵanda 1, 2 procent muǵdarında ornatılǵan. Eger múlk salıǵı

ob'ektleriniń ulıwma maydanı belgili shegaradan o'tsa (atap aytqanda, 200

kv. metrden 500 kv metrge shekem, hám de 500 kv. metrden asqan bólegine) progressiv

tárzde salıqqa tortiladi. Sonday bolsada, fizikalıq shaxslar buyım-múlkiniń

haqıyqıy bazar bahası inabatqa alınbaydı. Buyım-múlkti hám tamamlanmagan

imaratlardı qayta bahalaw jumısları házirgi kúndegi haqıyqıy bazar bahosidan talay

tómen bahalanmokda. Nátiyjede qayta bahalanǵan buyım-múlktiń bahası haqıyqıy

bazar bahosidan talay parıq etedi, bunnan tısqarı jańa qurılǵan ob'ektler

(úy, atız úy, kotejlar) dıń texnikalıq dizimge alıw byurosidan dizimnen

ótkeriw, mulkni bahalaw hám qayta bahalaw jumısları ko'ngildagidek emes.

Salıq stavkası múlktiń texnikalıq inventarizatsiya ma`nisine salıstırǵanda

qollanilayotganligi jergilikli byudjetler dáramat bazasına unamsız tásir

kórsetip atır. Sebebi hár qanday rawajlanǵan mámlekette múlktiń bazar bahası

(inflyatsiya dárejesin chegirgan halda ) salıq ob'ekti bolıp xızmet etedi. Bul bolsa

jergilikli byudjetler bazasın ekonomikanıń rawajlanıwı hám makroekonomikalıq

Kórsetkishler ózgeriwine qaray asıp barıwın támiyinleydi. Bizde bolsa, múlktiń

inventar ma`nisi bir neshe jıllar dawamında ózgeriwsiz qalıp atırǵanlıǵı jergilikli

byudjetlerdi zárúrli dáramatlar rezervinen juda qılıp atır.

Bizińshe, bul barda qurılıs buyımları hám xızmetler bazarınıń real baxalarınan

kelip shıqqan halda, fizikalıq adamlardıń múlk salıǵı stavkasın hár 2 jılda jıl

basına esapqa alıwda indeksatsiya koefficiyentin qóllaw maqsetke muwapıq.

Joqarıdagilardan kelip shıǵıp, búydew kerekki buyım-mulkni inventarizatsiya

ma`nisi boyınsha bahalawdan waz keshiw hám de bazar ma`nisi boyınsha

bahalawdı qabıllaw, mártebege erispegen muridlik summasın túrli koefficiyentler jardeminde yamasa

basqa usıllar menen jańasha esaplawǵa ótiw usılların islep shıǵıw zárúr.

JUWMAQLAW

Bıyılǵı jılda fizikalıq adamlardıń buyım-múlk hám jer salıqların esaplaw tártiplerine qatar ózgertiwler kirgizildi. Bul xalıq arasında túrli tushunmovchiliklarning kelip shıǵıwına sebep boldı. Qashqadárya wálayatı mámleket salıq basqarması baslıǵınıń orınbasarı Maba Erejepov tómendegi maǵlıwmatlardı keltirip ótti.

Bıyılǵı jıldan fizikalıq adamlardıń buyım-múlk hám jer salıqların esaplaw rejimine qatar ózgertiwler kirgizildi. Buǵan baylanıslı xalıqta júdá kóp sorawlar payda bolıp atır. Sol waqıtqa shekem kóshpelis mulkka bolǵan huqıqlardı mámleket diziminen ótkeriwshi organ, yaǵnıy kadastr keńseleri tárepinen belgilenetuǵın salıq salıw obiektleriniń inventarizatsiya ma`nisi tólewshiler ushın salıq salınatuǵın baza esaplanǵan.

Keleside, fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq buyım-múlktiń inventar ma`nisinen emes, kadastr ma`nisinen esaplanıwı engizilip, salıqtıń tiykarǵı stavkası 0, 2 procent etip belgilendi (bıltır 1, 7 procent edi) hám salıq esaplawda kadastr ma`nisi 42 mln. sumnan kem bolmawi belgilep qoyıldı.

Buyım-múlktiń kadastr ma`nisi ámeldegi bolmaǵanda, salıq shártli bahada esaplanıwı belgilengen. Bıyılǵı jıldan Tashkent, Nókis qalalarında hám wálayat orayları daǵı úy ushın 210 mln. swm, basqa qalalarda hám awıllıq jaylarda 90 mln. swm muǵdarında esaplanıwı ornatildi.

Usınıń menen birge, salıq yuki 2018 jılda keskin asıp ketpewi ushın kadastr ma`nisine tiykarınan esaplanǵan salıq summası 2017 jıldaǵı salıq summasına salıstırǵanda 20 procentten kóp bolmawi belgilendi.

Mısal ushın, Qarsı rayonında jaylasqan háwli-úydiń kadastr ma`nisi 321, 2 mln. swmni tashkil etip, 2018 jıl ushın 429, 1 mıń. swm buyım-múlk salıǵı esaplanıwı kerek edi, lekin, 2017 jılda bul múlk ushın esaplanǵan salıq summası 134, 4 mıń swm bolǵanı ushın, 20 procentten kóp bolmawi belgilengenligi inabatqa alınıp, 2018 jıl ushın salıq 161, 3 mıń swm esaplanadı.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: - T.: “O’zbekiston” nashriyot-

matbaa ijodiy uyi, 2012 y. -40 B.

2. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi

Qonuni. 1997 yil, 29 avgust.

3. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr -O’zbekiston

Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2012 y. -590 B.

4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni

2013 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilga mo’ljallangan

iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar

Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi

5. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. //Darslik. –T.: “Sharq”. 2009. -526 b

6. Abduraxmonov O. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar tizimi va uni

takomillashtirish masalalari./ Iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun

yozilgan dissertatsiya. – Toshkent, 2005.

7. http://www.prezident.uz-O’zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy

sayti.

8. http://www.gov.uz-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy

sayti.

9. http://www.soliq.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi

rasmiy sayti.

10. http://www.mf.uz-O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy

sayti.

11. http://www.nalog.ru-Rossiya Federatsiyasi Federal soliq xizmati rasmiy

sayti.

1