1. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet

1-jadval

O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining 2011-2014 yillardagi dinamikasi¹

Ko’rsatkichlar	2011 yil		2012 yil		2013 yil		2014 yil (reja)
	mln.so’m	jami nis-n, %da	mln.so’m	jami nis-n, %da	mln.so’m	jami nis-n, %da		mln.so’m	jami nis-n, %da
Davlat maqsadli jamg’armalar daromadlarisiz - jami	16178563,5	100	20614100,0	100	25104900,0	100		38160800,0	100
To’g’ri soliqlar	4238732,8	26,2	5196400,0	25,2	6583100,0	26,2		7790400,0	25,8
Egri soliqlar	8656853,1	53,5	11187800,0	54,3	13039400,0	51,9		15618200,0	51,8
Mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari	2308908,7	14,3	2746400,0	13,3	3755500,0	15,0		4521400,0	15
Ustama foyda solig’i	142314,4	0,8	250000,0	1,2	294500,0	1,2		388400,0	1,0
Boshqa daromadlar	831754,5	5,1	1233500,0	6,0	1432400,0	5.7		1842400,0	4,8

Keste maǵlıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, 2011-2014 jıllarda mámleket byudjeti

dáramatları quramında tuwrı salıqlardıń úlesi anaǵurlım tomenlegen, 2011

jılda onıń úlesi 26, 2% bolǵan bolsa, 2014 jıldaǵı joba kórsetkishleri

boyınsha 25, 8% ni shólkemlesken. Byudjet dáramatları quramında tuwrı salıqlardıń

úlesi azayıwına sebeplerden biri yuridikalıq shaxslar payda hám fizikalıq shaxslar

dáramat salıǵı stavkalarınıń pasaytirilganligi menen anıqlama beriw múmkin.

2. Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵı tólewshiler quramı, salıq

ob'ekti hám salıqqa ólshewli bazanı anıqlaw tártibi

Mámleketimiz salıq sistemasında buyım-múlk salıǵı ayriqsha orınǵa iye

ekenligin aldınǵı bapta tanısıp shıqtıq. Bul salıq túri xoshametlentiretuǵın

ózgeshelikke iye bolıp, salıq tólewchini ılajı bolǵanınsha ámeldegi múlkshilik resurslardan

nátiyjeli hám aqılǵa say paydalanıwǵa, kereksiz múlkti satıwǵa odaytuǵın

salıqlardan esaplanadı.

Ekenin aytıw kerek, fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵı tólewshiler quramı, salıq

ob'ekti hám salıqqa ólshewli bazanı hám de buyım-mulkni salıqqa tartıw

mexanizminiń ilimiy tiykarlanǵan variantların ızlep tabıw hám tiykarlab beriw

ekonomikamız hám salıq sisteması natiyjeliligin asırıwda sheshiwshi áhmiyet

kásip etedi. Mısalı ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında buyım-múlk

salıǵınıń áhmiyeti jáne de artadı, sebebi ekonomika rawajlanıp barǵan sayın

adamlarda jamg'arib barılatuǵın dáramat muǵdarı artıp, investitsion aktivlik

asadı, nátiyjede buyım-mulkka iyelik qılıw pátleri asıp, onıń quramı

rawajlanıwlasadı.

Bul bolsa óz gezeginde, salıqqa ólshewli buyım-múlk salıǵı ma`nisiniń

asıwı hám salıq tushumlarining kóbeyiwine alıp keledi. Buyım-múlk salıǵı ámeldegi

hám materiallıq kórinistegi, yaǵnıy múlk formasında bolǵan ob'ektlerge salıstırǵanda

qollanıladı.

Buyım-múlk salıqlarınıń fiskal áhmiyetinen kóre, ekonomikalıq áhmiyeti

kóbirek bolıp tabıladı. Ol buyım-mulkka qaray qatlamlarǵa bóliniwin hám de paydasız tutınıwdı

múmkin shekem kemeytiwge, tutınıwdı mámleket ushın maqul túsetuǵın jolǵa salıwǵa

xızmet etedi.

Jaqın waqıtlarǵa shekem xalıqtan undiriladigan salıqlardıń tártipke soluvchi

tásiri úlken emes edi. Olar ámelde salıq tólewshiler ommasining materiallıq jaǵdayına

tásir kórsetpes edi. Sebebi isleytuǵınlardıń kóbisine (ásirese,

ekonomikanıń mámleket sektorında ) kem aqsha tolıqnishi hámme ushın ortaq

bolǵan bir tegis jaǵdaynı vujudga keltirar hám salıq minnetlemeleri onsha salmaqli

sezilmes edi. Puqaralar iyelik etiwi múmkin bolǵan buyım-múlktiń túri hám

muǵdarı da sheklengen edi.

Búgingi kúnde jumıs xaqi hám isbilermenlik iskerligi salasındaǵı jeke

dáramatlar dárejesin keskin shegaralawdan waz keshilgan. Mulkchillik

munasábetlerinde ózgerisler júz bergen. Bul adamlarǵa túrme-túr buyım-mulkka

shegaralanbaǵan muǵdarda egallik qılıw imkaniyatın berip atır. Múlk - bul

ózlestiriw bolıp tabıladı, hár-bir insan háreketinde mulkga iyelik qılıw ushın pikirlab háreket

etedi. Bul bolsa óz gezeginde, dáramatlar hám materiallıq baylıq dárejesin salıq

járdeminde tártipke salıwdıń rolin talay asırıp atır. Mámleket eń bay-bay

shaxslarǵa dáramat salıǵı hám buyım-múlk salıǵı salıw tiykarında jámiettiiń siyasiy

turaqlılıǵındı saqlap turıwı, kisiler arasındaǵı keskin farqni kemeytiwi kerek.

Sebebi social -ádalat kózqarasınan qaraǵanda, bazar ekonomikası óz tártibi

menen hesh ideal ekonomikalıq sistema emes.

Bazar ekonomikası dáwirinde múlkshilik jáne social teńsizlik kusheytiwi

anıqlıǵı sebepli, mámleket salıq siyasatın islep shıǵıw waqtında bul omilni

álbette esapqa alıwı kerek. Busiz hesh múmkin emes. Áwele, salıqqa tartıwdı

dáramatlar hám soǵan muwapıq materiallıq baylıqlardı ádalatlı tárzde qayta

bólistiriwge jóneltiriw kerek. Ol xalıq dáramatları hám baylıǵı dárejesinde ashıq

kórinip turǵan, huqıqıy teńlikti buzatuǵın jáne social jarılıw qáwpin

tuwdıratuǵın teńsizlikti yumshatishi kerek.

Joqarı dárejede progressiv dáramat salıǵı hám buyım-múlk salıǵınan nátiyjeli

paydalanıw tiykarında xalıqtıń bayları menen kambagallari ortasındaǵı «farqni»

yumshatish múmkin. Dáramat salıǵınıń eń joqarı stavkaları baylardı óz

qarjı yamasa tabısınıń bir bóleginen salıqqa ólshewli dáramat

keltiretuǵın buyım-mulkni investitsiyalaw ushın emes, bálki salıqqa tortilmaydigan

hám dáramat keltiretuǵın júdá qımbatbaxo buyım-mulkni satıp alıw ushın

paydalanıwǵa xoshametlewi múmkin. Buyım-múlk (baylıq ) salıǵı bar ekenligi hám

onı jetilistiriw mine sol principti anaǵurlım dúzeta aladı.

Fizikalıq shaxslar buyım-múlk salıǵı úlesiniń ozligiga qaramastan, bul

salıq túrinen jergilikli byudjetlerge tushum jıldan-jılǵa ósip barıp atır, sebebi Múlkti qayta dizimnen ótkeriw, qayta bahalaw, respublikada múlkti

jekelestiriw boyınsha jumıslarınıń úzliksiz alıp barılıwı zárúr. Hár qanday

ekonomikalıq processlerde baha kórsetkishi tiykarǵı parametr bolǵanlıǵı sebepli, buyım-

múlk salıqlarınıń natiyjeliligin asırıw máselesin kórip shıǵıwda múlkti

bahalaw jumıslarınıń zaman talabına maslastırıp alıp barılıwı, gózlengen

mashqalanı sheshiwdiń tiykarǵı elementi esaplanadı.

Bul salıq túri ekonomikalıq mánisine kóre tuwrı salıq retinde ámel etedi.

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq 1993 jıl 28 dekabr degi

“Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq tuwrısında”gi Nızamı

tiykarında engizilgen bolıp, házirgi kúnde Ózbekstan Respublikası Salıq

kodeksiniń 48-bap, yaǵnıy 272-277 zatları tiykarında undiriladi hám huqıqıy

tártiplestiriledi.

Usı kodeksning 272-zatsına muwapıq, múlkinde salıq salınatuǵın buyım-

múlki bolǵan fizikalıq shaxslar, sonday-aq sırt el puqaraları, eger Ózbekstan

Respublikasınıń xalıq aralıq shártnamalarında basqasha qaǵıyda názerde taza

bolsa, sonıń menen birge yuridikalıq shaxs shólkemlesken hám tashkil etpegen halda dúzilgen

dıyxan xojalıqları fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq

tólewshileri bolıp tabıladı. Bul jerde eger kóshpelis múlk mal-múlklisiniń jaylasqan jerin

anıqlaw múmkinshiligi bolmasa, bul buyım-múlk qaysı shaxstıń egaligida hám (yamasa )

paydalanıwında bolsa, sol shaxs salıq tólewshi bolıp tabıladı.

Salıq salıw ob'ekti bolıp, Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan úy

jaylar, kvartiralar, atız háwli jayları, garajlar hám basqa jaylar, jaylar,

imaratlar esaplanadı. Salıq kodeksiniń 274-zatsına muwapıq, kóshpelis

mulkka bolǵan huqıqlardı mámleket diziminen ótkeriwshi organ tárepinen

belgilenetuǵın salıq salıw ob'ektleriniń inventarizatsiya ma`nisi tólewshiler

ushın salıq salınatuǵın baza bolıp tabıladı.

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkin bahalaw boyınsha kepillikli organ

tárepinen anıqlanǵan salıq salıw ob'ektiniń bahası ámeldegi bolmaǵan táǵdirde,

buyım-múlktiń nızam hújjetleri menen belgilenetuǵın shártli ma`nisi salıq

salınatuǵın baza bolıp tabıladı. Bir fizikalıq shaxs bir neshe salıq salıw ob'ekti boyınsha

Tólewshi bolǵan táǵdirde, salıq salınatuǵın baza hár bir ob'ekt boyınsha bólek-

bólek esaplab shıǵıladı.

Fizikalıq shaxslar buyım-múlkin bahalaw boyınsha tiyisli organlar tárepinen

belgilengen inventarizatsiya ma`nisi bolmasa salıq undirish ushın 2012 hám 2013

jıllar ushın Tashkent qalası hám wálayat oraylarında - 18480, 0 mıń swm, basqa

qalalar hám awıllıq jaylarda - 8030, 0 mıń swm muǵdarı daǵı buyım-múlktiń

shártli ma`nisi qabıl etiledi. Fizikalıq adamlardıń buyım-múlki texnikalıq

inventarizatsiyalash byurosi (TIB) xızmetkerleri tárepinen bahalanadı.

Mámleketimizde fizikalıq shaxslardan alınatuǵın buyım-múlk salıǵın

undirishda progressiv salıq stavkası túri qollanıladı. Bunda buyım-múlk salıǵı

ob'ektiniń kólemine salıstırǵanda ósip baratuǵın stavkalar (progressiv) tiykarında salıq

tolıqnadı. Salıq ámeliyatında 2011 jıldan baslap fizikalıq shaxslardan alınatuǵın

buyım-múlk salıǵı stavkaları progressiv stavkaǵa ótildi. 2011-2014 jıllar ushın

usı salıq túri ushın salıq stavkaları Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń

tiyisli qararları tiykarında belgilep berilgen.

2-keste

Fizikalıq adamlardıń buyım-múlkine salınatuǵın salıq stavkalari