1. Fanning mohiyati. Fan

Умумийлик талаби. Гарчи билим тадкикотчи (олим) ижодийфаолиятининг махсули бўлса-да айни вактда бу билим ёлгиз олимга тегишлиэмас. Билим-жамият, халк мулки хисобланади.
Илмий изланиш жамият хаёти ва тараккиёти зарурияти жамиятталабларидан келиб чикади.Шундай экан, хакикатни бегараз излаш, хеч кандай шахсий манфаатникулламаслик олим фаолиятининг бирламчи ва асосий ахлокий мезони булмогикерак.
Скептицизм. Муаммо буйичатадкикот олиб борган олимларнинг илмийизланишларига хурмат билан караш ва унинг натижаларини холисона танкидийтахлил килиш, хар кандай билимга шубха билан караш. Бу билимлар ривожинитаъминлашга хизмат килади.
40.Ilmiy tadqiqot erkinligi va olim mas`uliyati.
Илмий ижод эркинлиги аслида давлат хокимияти ва фан орасидаги ўзаромуносабатдан келиб чиқади. Илмий билишда олимлар ижтимоиймасъуллигининг тобора ортиб бориши жахон миқёсида глобаллашувжараёнлари тобора кескин тус олаётган хозирги давр хусусияти хисобланади.Ахлоқий меъёрлар ахамиятининг тобора ортиб бориши айрим илмиййўналишлардаги тадкикотларничеклашда ўз ифодасини топмоқда. Бунга генмухандислиги, тиббиёт илмига доир айрим тадқиқот мавзулари мисол бўлаолади.Фан, унинг янгиликларига муносабат тобора ўзгариб бормоқда, чункифан соф илмий билим асосига қурилади, у шак-шубхасиз қадрият,жамиятга,инсон ва инсоният муаммоларига нисбатан нейтрал (тамомила мустақил),унинг сиёсатга, маънавиятга, қадриятларга хеч кандай алоқаси йўққабилидаги қарашлар хаётда уз исботини топмади. Гап шундаки, жамият моддий вамаънавий омилларнинг узвий бирлигидан иборат яхлит ижтимоий тизим. Бутизимнинг барча элементлари (иқтисод ва сиёсат, фан ва ижтимоий хаёт) ўзаробир-бири билан чамбарчас боғланган ва ўзаро таъсир ва акс таъсирда.
Фан шу мураккаб ижтимоий тизимнинг таркиби ва у жамияттараққиётини таъминлаши лозим бўлган ижтимоий онг шакли. У жамиятгафаол таъсир кўрсатгани сингари жамият, ижтимоий-сиёсий, маънавий омиллар,ижтимоий жараёнлар илмий билимлар шаклланишининг мухим омилихисобланади. Фан фақат илмий билимларнинг ўзигинаэмас, у инсон (олимшахси)нинг онгли фаолияти хамдир. Олим шахси, унинг хулқ-атвори,фаолиятида, у яшаган ижтимоий мухит, муайян давр кадриятлари намоёнбулади. Шу мухитга хос қадриятлар — инсонпарварлик, халк, жамиятманфаатлари йўлида хизмат қилиш, танлов эркинлиги каби қадриятлар олимшахсида уз ифодасини топади. Мазкур мухит бағрида шаклланган эхтиёж ваманфаатлар унинг илмий фаолияти учун асос хисобланади.
Олимларнинг ижтимоий масъулиятининг ортиб боруви XX аср охири вахозирги даврда табиий-илмий ва техник билимларнинг инсонпарварлашувида ўз ифодасини топди.Фикр эркинлиги ва олим масъулияти муаммоси хилма хил фикрларнингшаклланишига сабаб бўлди. Айримлар илмий тадқиқотлар учун хеч қандайтўсиқ бўлмаслиги лозим, деб хисобласалар, бошқалар фан албатта давлаттомонидан бошқарилмаслиги лозим, деган фикрни илгари сурганлар.Лекин илмийизланишлар чегарасини аниқлаш вақти келди, деган хулоса келиб чиқади. Бучегара инсон, инсониятнинг манфаатлари билан бевосита боглиқ ва табиатбилан жамият алоқадорлигига бевосита тааллуқли. Илмий билимларнингамалиётга татбиқи табиат-жамият муносабатларига салбий таъсир кўрсатишимумкин. Бу эса уз навбатида дунёнинг, инсоннинг унга таъсирини инобатгаоладиган “янгича” моделини илмий асослаш заруратини келтириб чиқармоқда.Рим клуби назариётчиларининг дунёнинг “янги модели”да инсон омилининг ўрни, фан- техника тараққиёти гуманизм максадларидан келиб чиқмоғи лозим,деган асосли қарашлари ижтимоий зарурат ва олим масъулияти муаммосинихал этишнинг узига хос янги йўли бўлса, ажаб эмас.
Масъулият -ижтимоий ахамиятли бурч ва вазифаларнинг бажарилиши,унинг окибатига жавобгарликни хлс этиш, англаш.
Олим масъулияти: а) касбий ва б) ижтимоий масъулият куринишлариданамоён булади. Йирик олим В.И.Вернадский олимлар уз илмий изланишлариоқибатларидаи кўз юммасликлари, улар илмий тадқиқот оқибатлари учунмасъул эканлигини унутмасликлари лозимлигини қатъий таъкидлаган эди.Фан (илмий билимлар)нинг ахлоқий мотивларини тўғри англаш олимнингижтимоий масъулиятида намоён бўлади. Дастлаб фан тараққиёти, илмийбилимлар доимо эзгуликка хизмат қилишга одамлар ишонар эдилар, дейдиН.Бор ўз эсдаликларида. Лекин август 1945 йили иккинчи жахон урушифашизм устидан ғалаба билан якунланган бир даврда Япон шахарларида синабкўрилган ядро қуроли фан хар доим хам эзгуликка хизмат қилавермаслигинияққол кўрсатди. Бу хол олимларни уз илмий изланишлари нимага олиб боришимумкинлигини ўйлашга мажбур қилди. Ураннинг парчаланишини кашф килганолим Отто Ган Хиросимада атом бомбаси портлатилганидан хабардор бўлганкейин тинчлигини йўқотган, кечалари ухламай чиккан, хатто ўз-ўзини ўлдиришга қарор қилгани хақида маълумотлар бор. Кўпчилик олимлар водородбомбаси устида иш олиб боришдан бош тортганлари маълум. Ахлоқиймасъуллик масаласи янги фан сохаларининг юзага келиши билан яна хамкескин қўйила бошланди. Бунга ген мухандислигининг ривожи билан боглиқ муаммолар мисол бўла олади.