1. Фанга доир умумий тушунчалар, фаннинг мақсади ва вазифалари; Метрологиянинг ривожланиш тарихи, мақсад ва вазифалари; Асосий атама ва таърифлар

9.1-расм. ИРФ – 22 рефрактометри
ИРФ – 22 маркали рефрактометрда нур синдириш кўрсаткичи 1,3 – 1,7 оралиқда бўлган моддалар ўлчанади. Бу рефрактометрлардан суюқ ва қаттиқ ҳолатдаги саноат ва озиқ – овқат маҳсулотларининг эритмаларини анализ қилишда фойдаланилади. РПЛ – 3 маркали рефрактометрлар суюқликларни ҳамда кондитер маҳсулотлардаги, консервалардаги, крахмалдаги қуруқ моддаларнинг миқдорини сахароза миқдорига таққослаб нур синдириш кўрсаткичини аниқлашга мўлжалланган.

9.2-расм. РПЛ – 3 рефрактометри

Қуйида ушбу усулнинг физикавий асосларини қараб чиқамиз. Аслида, рефрактометрия – таҳлил қилишнинг эски усулларидан бири бўлиб И.Ньютон, Л.Эйлер ва М.Ломоносовлар томонидан асосланган. Лекин, шунга қарамасдан ушбу усулдан бугунги кунгача моддаларнинг тузилишини ўрганиш усули сифатида кенг фойдаланилмоқда. Рефрактометрик усул – шундай усулки бунда ёруғлик тури бир (1) муҳитдан иккинчи (2) муҳитга ўтганда улар физик хоссаларининг турличалиги сабабли тарқалаётган электромагнит тўлқинларнинг тезлиги ва йўналиши ўзгаради. Ушбу ўзгаришларнинг (2.3 - расм) ўлчанадиган экспериментал характеристикаси бўлиб, n – синишнинг кўрсаткичи (коэффициенти) ҳисобланади.

Муҳит (2) нинг (1) муҳитга бўлган нисбий синдириш кўрсаткичи қуйидаги тенглама (Снеллиус қонуни) асосида ифодаланади

Бу ерда , - ёруғлик тўлқинларининг 1 ва 2 муҳитдаги тарқалиш тезликларидир.
– нурнинг тушиш бурчаги;
– синиш бурчаги.





9.3-расм. Ёруғлик синиши
Агар ёруғлик нури 1 – муҳитдан кичик синдириш қобилияти катта бўлган муҳитга ўтса у ҳолда, – синиш бурчаги, – тушиш бурчагидан кичик бўлади.
2 – муҳитнинг абсолют синдириш кўрсаткичи – бу ушбу муҳитнинг ва унга нисбатан ўлчанган синдириш кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади:

Бу ерда с – ёруғликнинг вакуумдаги тезлиги
Модданинг синдириш кўрсаткичига асосий таъсир кўрсатувчи фактор унинг зичлиги – бўлиб ҳисобланади. Модданинг зичлиги қанча катта бўлса унинг синдириш кўрсаткичи шунча катта бўлади.
Ушбу усулнинг камчиликларини санаб ўтамиз:
- сезгирлигининг юқори эмаслиги;
- ўлчаш аниқлигининг юқори эмаслиги;
Усулнинг афзаллиги:
- соддалиги, фойдаланишига бўлган қулайлиги;
- ўлчашларда намунанинг кам миқдорда бўлиши;
- экспресс (тезкорлиги);
- тежамкорлиги.
Бугунги кунда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини Европа иттифоқи мамлакатлари бозорига экспорт қилишда қуйидаги Ўзбекистон давлат стандартидан фойдаланилади: O’z DSt ISO 2173:2011. Мева – сабзавот маҳсулотлари. Рефрактометр билан эрувчан қуруқ моддалар миқдорини аниқлаш усули. (ISO 2173:2003, IDT)