1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

3.Buxgalteriya esabının` mag`lıwmatlarınan paydalanıwshılar
Buxgalteriyali’q yesap o`zine ta`n qa`siyetlerine baylani’sli’ ko`p jag`daylarda «Biznestin` tili», rawajlang`an bazar qatnasi’wshi’lari’ni’n` qari’m-qatnas etetug`i’n uli’wma tili dep ju`ritiledi. Tiyisli mag`li’wmatlar olardan paydalani’wshi’larg`a buxgalteriyali’q yesap tilinde, yag`ni’y isbilermenler «oqi’y alatug`i’n» tilde jetkeriledi. Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt haqqi’ndag`i’ mag`li’wmatlarg`a qi’zi’g`i’wshi’ qa`legen yuridikali’q yaki fizikali’q ta`rep finans yesabati’nan paydalani’wshi’ dep ta`n ali’nadi’. Usi’g`an baylani’sli’ yesap mag`li’wmatlari’nan paydalani’wshi’lar topari’ni’n` ma`pleri qa`liplesedi. Bul paydalani’wshi’lar topari’ jeterli da`rejede turaqli’ boli’wi’na qaramastan olardi’n` mag`li’wmatlarg`a talabi’ ha`r qi’yli’. Ayi’rmashi’li’qlar en` aldi’ menen ma`plerdin` ha`r qi’yli’ boli’wi’nan kelip shi’g`adi’. Birewlerdi bul xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektke qoyi’lg`an kapitaldan ali’natug`i’n da`ramat qi’zi’qti’rsa, basqalari’n usi’ da`ramatti’ sali’qqa tarti’w, u`shinshi birewlerin sarplang`an miynetke toli’q ha`m o`z waqti’nda haqi’ to`lew ja`ne basqa sog`an usag`anlar qi’zi’qti’radi’. Esap mag`li’wmati’nan paydalani’wshi’lardi’n` talaplari’ni’n` ha`r qi’yli’ boli’wi’ paydalani’wshi’lardi’n` qurami’ menen de baylani’sli’ (1.2.si’zi’lma).
Buxgalteriyali’q yesapti’n` xali’q arali’q standartlari’ni’n` uli’wma kontseptsiyasi’na muwapi’q yesap mag`li’wmatlari’nan paydalani’wshi’lar: xi’zmetshiler, tovar jetkerip beriwshiler, kreditorlar, investorlar, qari’ydarlar, hu`kimet, ja`ma`a`tshilik yesaplanadi’.
Bunday mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar eki u`lken toparg`a: ishki paydalani’wshi’lar ha`m si’rtqi’ paydalani’wshi’lar boli’p bo`linedi.
Birinshi topar ishki paydalani’wshi’lardi’ quraydi’. Ken` ma`niste olarg`a ka`rxana administratsiyasi’, oni’n` menedjerleri ha`m de ka`rxana xi’zmetkerleri kiredi. Ka`rxana administratsiyasi’ basqari’w qararlari’n qabi’l etiwdin` barli’q basqi’shlari’nda: biznes-reje du`ziw, qadag`alaw ha`m basqari’w funktsiyasi’ni’n` o`z na`tiyjeliligin bahalawda yesap mag`li’wmatlari’nan paydalanadi’. Administratsiyani’n` barli’q ha`reketleri ka`rxanani’n` finans turaqli’li’g`i’n ta`miyinlewge qarati’lg`an. Soni’n` ushi’n buxgalteriya za`ru`r mag`li’wmatlardi’ tayarlag`an halda juwap beriwi lazi’m bolg`an sorawlardi’n` mazmuni’: islep shi’g`ari’w quwatli’li’g`i’n ta`miyinlew ushi’n materiallar menen ta`miyinlengenlik da`rejesin, tovar jetkerip beriwshiler menen yesaplasi’w jag`dayi’n ayi’ri’m tu`rdegi materiallardi’ ha`m de islep shi’g`ari’latug`i’n o`nimlerdin` o`zine tu`ser bahasi’ni’n` qanday qa`liplesip ati’rg`ani’n, debitorli’q ha`m kreditorli’q qari’zlardi’n` o`zgeriwinin` jag`dayi’n ha`m basqalardi’ ko`rsetedi. Ka`rxana xi’zmetkerlerine yesap mag`li’wmatlari’ ka`rxanani’n` finans turaqli’li’g`i’ haqqi’ndag`i’ jag`dayi’n ashi’p beretug`i’n, en` aldi’ menen, is haqi’ni’n`, sotsialli’q to`lemlerdin` toli’q ha`m o`z waqti’nda to`leniwi, o`ndiriste keleshektegi ba`ntlik perspektivalari’n biliw ushi’n za`ru`r.
Mag`li’wmattan paydalani’wshi’lardi’n` ekinshi topari’ si’rtqi’ paydalani’wshi’lar boli’p, olar o`z gezeginde u`sh kishi toparg`a bo`liniwi mu`mkin.
1. Tikkeley finansli’q jaqtan ma`pdar.
2. Tikkeley finansli’q jaqtan ma`pdar bolmag`an.
3. Finansli’q jaqtan ma`pdar emes.
Tikkeley finansli’q jaqtan ma`pdar bolg`an si’rtqi’ paydalani’wshi’lar—bul qari’z beriwshiler, kreditorlar, tovar jetkerip beriwshiler ha`m qari’ydarlar, bolajaq aktsionerler, olardi’n` ma`sla`ha`tshileri.
Si’rtqi’ paydalani’wshi’lardi’ en` aldi’ menen qoyi’lg`an kapitaldi’n` qaplani’wi’ qi’zi’qti’radi’: qari’zlar qaytari’li’wi’, protsentlerdi de qosqan halda; tovarlarg`a sha`rtnama bahasi’ni’n` to`leniwi; dividendlerdin` ali’ni’wi’; isbilermenlik baylani’slari’n jolg`a qoyi’wdi’n` ekonomikali’q maqsetke muwapi’qli’g`i’ ha`m t.b. Tovar jetkerip beriwshiler ha`m basqa da kommertsiyali’q kontragentler sati’lg`an o`nim, jumi’s ha`m xi’zmetkerler ushi’n pul qarji’lari’ni’n` o`z waqti’nda ali’ni’wi’ haqqi’nda gumansi’z juwmaqqa keliwge mu`mkinshilik beretug`i’n yesap mag`li’wmatlari’n ali’wg`a ma`pdarlar boli’p tabi’ladi’.
Tikkeley finansli’q jaqtan ma`pdar bolmag`an si’rtqi’ paydalani’wshi’lar—bul birinshi gezekte sali’q uyi’mlari’. Olardi’n` tiykarg`i’ wazi’ypasi’ sali’qlardi’ ha`m basqa da to`lemlerdi (baji’xana to`lemleri, ja`riymalar ha`m basqalardi’) ji’ynawdan ibarat.
Finans bazari’ni’n` qatnasi’wshi’lari’n—investorlardi’ emitent qi’mbat bahali’ qag`azi’ni’n` da`ramatli’li’g`i’ (kotirovkasi’) tiykari’nan aktsiya sati’p ali’w menen baylani’sli’ risk (ta`wekelshilik) da`rejesi qi’zi’qti’radi’. Aktsiyalar ha`m basqa da qi’mbat bahali’ qag`azlardi’n` sati’li’w ha`m sati’p ali’w bahasi’ ortasi’ndag`i’ pari’qqa, da`ldalshi’li’q xi’zmetlerin ko`rsetiwde oni’n` qatnasi’wshi’lari’ o`z finans na`tiyjelerin qa`liplestiredi. Emitenttin` qi’mbat bahali’ qag`azlarg`a bolg`an talabi’ ha`m usi’ni’si’ oni’n` finansli’q jaqtan turaqli’li’g`i’na baylani’sli’ tu`rde ani’qlanadi’. Finans bazari’ni’n` professional qatnasi’wshi’lari’, finansli’q jaqtan turaqli’li’q da`rejesin, mu`lk iyelerinin` fond birjasi’nda dizimge ali’ng`an ha`m ja`riya etilgen finans yesabatlari’ndag`i’ mag`li’wmatlar tiykari’nda ani’qlawi’ mu`mkin.
Ma`mleketlik uyi’mlar-bul ma`mlekettin` ekonomikasi’n basqari’w uyi’mlari’ (Ekonomika ministrligi, Finans ministrligi, Ma`mleketlik statistika komiteti h.b.) boli’p, olar yesap ha`m finans mag`li’wmatlari’n milliy ekonomikani’n` tarmaqlari’ ha`m ayri’ksha o`ndiristin` rawajlani’wi’n boljawg`a, sali’sti’rmalardi’, o`sim pa`tin ani’qlaw, jalpi’ da`ramatti’ yesaplaw ha`m basqa da sog`an uqsas statistikali’q ko`rsetkishlerdi yesaplawg`a za`ru`r bolg`an o`lshemde u`yreniw menen shug`i’llanadi’.
Finansli’q jaqtan ma`pdar bolmag`an buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmati’nan paydalani’wshi’lar topari’na bug`an auditorli’q sho`lkemler, ka`siplik awqamlar, jallang`an ta`repler, ma`mleketlik mekemeler ha`m usi’ usag`anlardi’ kiritiw mu`mkin.
Ka`siplik awqamlar xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekttin` finans yesabati’n ja`ma`a`t sha`rtnamasi’n du`ziw ha`m oni’n` mu`ddetin uzayti’w maqsetke muwapi’qli’g`i’ jag`i’nan u`yrenedi.
Solay etip, yesap mag`li’wmatlari’ finans yesabati’nda belgili xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt finans-xojali’q jumi’si’ na`tiyjelerin ko`rsetilgen bag`darda ashi’p beriw ushi’n, buxgalteriyali’q yesapti’n` barli’q metodikasi’, mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar ta`repinen belgilengen maqsetlerdi a`melge asi’ri’wg`a qarati’li’wi’ lazi’m. A`yne waqi’tta buxgalteriyali’q mag`li’wmatlardan paydalani’wshi’lar ortasi’nda ba`seke ortali’g`i’ payda bolg`an ha`m oni’n` kommertsiyali’q si’ri’n saqlaw ob`ektiv za`ru`rligi, yesap mag`li’wmatlari’ni’n` mazmuni’na ishki ha`m si’rtqi’ paydalani’wshi’lar ta`repinen qoyi’latug`i’n talaplardan kelip shi’qqan halda bazar ekonomikasi’nda buxgalteriyali’q yesapti’n` eki tu`ri bar: basqari’w yesabi’ ha`m finansli’q yesap.
Basqari’w yesabi’ ishki paydalani’wshi’lar-xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekttin` basqari’wshi’ menedjerlerge mag`li’wmat ushi’n tayarlanadi’.
Finansli’q yesap si’rtqi’ paydalani’wshi’lar ushi’n mag`li’wmat usi’ni’wdi’ maqset etip qoyadi’. Soni’n` ushi’n oni’n` tiykari’da qa`liplesetug`i’n finans yesabati’nda kommertsiyali’q si’r bolmaydi’ ha`m ja`riya etiwden aldi’n oni’n` isenimliligi g`a`rezsiz auditorli’q sho`lkem ta`repinen tekseriledi.