1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

1.3. O’zbekistan respublikasinda joqari ta’limnin’ rawajlaniw basqishlari

O’zbekistan respublikasinda joqari talimnin’ rawajlaniwi basqishpa-basqish a’melge asiriladi.

Birinshi basqish (1997-2001jillar)-bar bolg’an kadrlar tayarlaw sistemasinin’ unamli jetiskenliklerin saqlap qaliw tiykarinda usi sistemani reforma qiliw ha’m rawajlandiriw ushin huqiqiy, kadrlar jag’inan, ilimiy-uqibliliq, finansliq-materiyalliq sha’rt-sharayatlar jaratiw. Bul basqishta to’mendegilerdi a’melge asiriw za’ru’r.

• 
  “Bilimlendiriw haqqinda” g’i nizamg’a muwapiq ta’lim sistemasi mazmunin, du’zilisin qayta ko’rip ha’m tu’pten jan’alaw;
  
• 
  Pedagok ha’m ilimiy-pedagok kadrlar tayarlaw ha’mde olardin’ qaniygeligin jetilistiriwde zaman talaplarina juwap beretug’in da’rejede sho’lkemlestiriw;
  
• 
  Ta’lim aliwshilardin’ jetik tayarliq da’rejesi, mag’liwmati, ma’deniy ha’m ruwhiy ta’rbiyaliq da’rejesi sapasina qoyilatug’in za’ru’r talaplardi belgilep beriwshi ma’mleketlik ta’lim standartlarin jaratiw ha’m engiziw;
  
• 
  Oqiw-uslibliq komplekslerdin’ ha’mde ta’lim protsessin didaktik ha’m xabar tamiynatinin’ jan’a awladin islep shig’iw ha’m engiziw;
  
• 
  Talim ha’m kadrlar tayarlawda byudjetten tisqari qarjilar tartiwdin’ mexanizimlerin jetilistiriw, ma’mleket mekemeleri menen bir qatar ma’mleketlik emes ta’lim mekemelerin rawajlantiriwdida na’zerde tutqan halda ta’lim xizmeti ko’rsetiw salasinda konkurentsiyag’a tiykarlang’an ortaliqti payda etiw;
  
• 
  Ta’lim mekemeleri xizmetine baxa beriwdin’ reyting kadrlar tayarlaw sapasi ha’m olarg’a bolg’an za’ru’rliktin’ monitoringin alip bariw sistemasin islep shig’ip ha’m oni engiziw;
  
• 
  Xaliqaraliq baylanislardi kan’eytiw ha’m ku’sheytiw, kadrlar xaliqaraliq donorliq sho’lkemleri ha’m fondlari xizmetine tiyisli sharayatlar jaratiw, sonday-aq respublika ta’lim salasina shet el investitsiyalarin tartiw boyimsha real is-ila’jla’r islep shig’iw ha’m olardi a’melge asiriw.
  

Kadrlar tayarlaw milliy da’stu’rin a’melge asiriwdin’ monitoringin alip bariw.
Bul basqishta balalardi alti-jeti jastan mektepte qabil qiliw, olardi fizikaliq ha’m aqiliy jaqtan rawajlang’anin itibarg’a alg’an halda asiriladi. So’z etilip atirg’an oqitiw orinlari za’ru’r materriyalliq texnika sha’rt-sharayatlari ha’m pedagok kadrlar menen tamiyinlengen halda izbe-iz tayarlanadi.
Brinshi basqish orinlaniwinin’ monitoringin tiykarinda milliy da’stu’rdi a’melge asiriw bag’darlarina aniqliqlar kiritiledi.
Ekinshi basqish (2001-2005)jillar. Milliy da’stu’rdi toliq a’melge asiriw, miynet bazarinin’ rawajlaniwi ha’m real sotsiyal-ekanomikaliq sharayatlardi esapg’a alg’an halda og’an aniqliqlar kiritiw.
Ma’jbu’riy uliwma orta ha’m orta arnawli, ka’sip-o’ner ma’limleme, sonday-aq oqiwshilardin’ qabiliyetleri ha’m imka’niyatlarina qarap, qaniygelestirilgen ta’limge o’tiw toliq a’melge asiriladi. Bilimlendiriw mekemelerin arnawli tayarlang’an qaniygeli pedagok kadrlar menen toltiriw ta’minlenedi, olardin’ xizmetinde konkurentiyag’a tiykarlang’an araliq payda etiledi. Bilimlendiriw mekemelerinin’ materiyalliq ha’m axborot bazasin bekkemlew dawam ettiriledi, oqiw ta’rbiya protsessi joqari sapali oqiw adebiyatlari ha’m alding’i pedagogikaliq texnalogiyalar menen ta’minlenedi u’zliksiz ta’lim sistemasin axborotlatiriw a’melge asiriladi.
Bilimlendiriw xizmetin ko’rsetiw bazarin payda etiw mexanizimleri toliq iske tu’siriledi.
Ushinshi basqish (2005 ha’m onnan keyingi jillar) toplag’an ta’jriybeni analizlew ha’m uliwmalastiriw tiykarinda, ma’mleketti sotsiyal-ekanomikaliq rawajlandiriw varisina muwapiq kadrlar tayarlaw sistemasin jetilistiriw ha’m ja’nede raawajlandiriw. Bilimlentiriw mekemelerinin’ resurs, kadrlar ha’m xabar (mag’liwmat) bazalari ja’nede bekkemlenedi, kompleksler, alding’i pedagogikaliq texnologiyalar menen toliq ta’miynlenedi. Jqari bilim mekemelerin payda etiw ha’m rawajlandiriw a’melge asiriladi. Ka’sip-o’ner ta’lim mekemelerinin’ g’aressiz xizmet ju’ritiwi ha’m o’zin-o’zi basqariw formalari bekkemlenedi. Bilimlentiriw protsessin axborotlastiriw, u’zliksiz ta’lim sistemasi xaliqaraliq axborot tarmag’ina jalg’anatug’in kompyuter axborot tarmag’i menen toliq, qamtip alinadi.
Kadrlar tayarlaw milliy modelin tiykarg’i quram bo’lekleri to’mendegilerden iba’rat:

1. 
   Shaxs-kadrlar tayarlaw sistemasinin’ bas subiekti ha’m obiekti, ta’lim xizmetlerinin’ tutiniwshisi ha’m olardi a’melge asiriwshi;
   
2. 
   Ma’mleket ha’m ja’miyet ha’m kadrlar tayarlaw sistemasinin’ xizmetin ta’rtipke saliw ha’m qadag’alawi a’melge asiriwshi kadrlar tayarlaw ha’m olardi qabil qilip aliwin’ kepillikleri;
   
3. 
   U’zliksiz ta’lim-qaniygeligi ba’sekiles kadrlar tyarlawdin’ tiykari bolip, ta’limnin’ barliq tu’rlerin, ma’mleketlik ta’lim standartlarin, kadrlar tayarlaw sistemasi strukturasi ha’m onin’ xizmet ko’rsetiw ortalig’in o’z ishine aladi;
   
4. 
   Ilim-joqari mag’liwmatli qaniygeler tayarlawshi ha’m olardan paydalaniwshi, alding’i pedagogika ha’m axborot texnelogiyalardi islep shig’ariwshi;
   
5. 
   Islep shig’ariw-kadrlarg’a bolg’an za’ru’rlikti, sonday-aq olardin’ tayarliq sanasi ha’m da’rejesine qoyilatug’in talaplardi belgilewshi tiykarg’i buyirtpashi, kadrlar tayarlaw sistemasin finans ha’m material-texnikaliq jag’inan tamiyinlew protsesinin’ qatnasiwshisi.
   

Ma’mleket ha’m ja’miyet u’zliksiz ta’lim ha’m kadrlar tayarlaw sistemasi ha’mme ushin ashiq boliwin ha’m turmis o’zgerislerine beyimlesiwshiligin ta’miyinleydi.
O’zbekistan Respublikasi ta’repinen insa’n huqiqlari ta’lim, bala huqiqi salasindag’i sha’rtnamalar ha’m konventsiyalarin’ orinlaniwi, kadrlar tayarlaw tarawinda du’nyanin’ aling’i ta’jriybesin esapqa aliw u’liksiz ta’lim ha’m kadrlar tayarlaw sistemasinin’ barliq ra’replerine tiyisli bolip, onin’ rawajlaniwi faktorlarinan biri boliptabiladi Uliwma orta, orta arnawli, ka’sip-o’ner ta’limi negizindegi joqari ta’lim u’zliksiz ta’limsistemasinin’ g’aressiz tu’ri bolip “Bilimlendiriw haqqinda”g’i ha’mde “Kadrlartayarlaw milliy da’stu’ri haqqinda”g’i O’zbekistan Respublikasi nizamlarina muwapiq a’melge asiriladi. Joqari ta’lim salasindag’i ma’mleketlik siyasat to’mendegi printsiplerge tiykarlanadi:

1. 
   Ta’lim ha’m ta’rbiyanin’ gumaniyistlik demokrtiyaliq mazmunda ekenligi;
   
2. 
   Universitet ta’liminin’ u’stinligi;
   
3. 
   Orta arnawli, ka’siplik, joqari ha’m joqari ta’limnen keyingi ta’limnin’ u’zliksizligi ha’m izbe-izligi;
   
4. 
   Ta’lim sistemasasinin’ dunyaliq mazmunda ekenligi;
   
5. 
   Ma’mleketlik ta’lim standartlari shen’berinde bilim aliwdin’ ha’mme ushin ashiqlig’i;
   
6. 
   Ta’lim da’stu’rlerin tan’lawda uliwma ha’m toparlarg’a bo’lingen jantasiw;
   
7. 
   Bilim ha’m ziyreklilikti xoshametlew;
   
8. 
   Joqari ta’lim sistemasinda ma’mleket ha’m ja’ma’a’t basqariwin uyg’inlastiriw;
   
9. 
   Joqari ta’lim, ilim ha’m o’niristin’ birlesiwin ta’miyinlewi.
   

Talabalardi joqari ta’lim mekemelerine qabil qiliw ma’mleketlik grantlar ha’m to’lew-kontrakt qurali menen abituriyenlerdin’ bilim da’rejesin test ha’m basqa sinaw tu’rlerine muwapiq aniqlaw joli arqali a’melge asiriladi.
Joqari ta’lim mekemeleri yuridikaliq shaxs, olar joqari ta’lim da’stu’rlerin a’melge asiradi, a’meldegi nizamliliq ta’rtipte sho’lkemlestiredi, olardin’ ustavi ha’m nizam tiykarinda xizmet ko’rsetedi. Joqari ta’lim mekemesi ustavi nizamliliq, O’zbekistan Respublikasi Ministirler Ken’esinin’ 1998 jil 5-yanvardag’i 5-sanli qarari menen tastiyiqlang’an “Bilimlendiriw mekemesi ustavin islep shig’iw ta’rtibi”ne muwapiq tayarlanadi, Joqari ha’m Orta arnawli bilim ministirligi ta’repinen tastiyiqlang’an, jergilikli admenstrativlik mekemelerde dizimge alinadi.
Joqari ta’limnin’ maxseti O’zbekistandi joqari rawajlang’an demokratiyaliq ma’mleketler da’rejesinde ilimiy-texniykaliq, sotsiyaliq-ekanomiykaliq madeniy rawajlaniwi menen tamiyinley alatug’in, joqari ruwxiy, madeniy ha’m tarbiyaliq paziyletlerge iye joqari mag’liwmatli ba’sekiles kadrlar jetistiriw bolip esaplanadi.
Joqari ta’limnin’ tiykarg’i waziypalari to’mendegiler:

• 
  Ma’mleketlik ta’lim standartlarina muwapiq alding’i, zamanago’y ta’lim ha’m ka’sip-o’ner da’stu’rleri tiykarinda joqari natiyjeli oqitiwdi sho’lkemlestiriw ha’m mag’liwmatli kadrlar jetistiriwdi ta’miyinlew;
  
• 
  Ma’mlekettin’ ekonomikaliq, sotsiyalliq rawajlaniwi talaplarina muwapiq ilim, texnika, alding’i texnologiya, ha’m madeniyattin’ zamanago’y jetiskenlikleri tiykarinda kadrlar jetistiriw ha’m onin’ metodlarin turaqli jetilistiriw;
  
• 
  Jaslardi milliy tikleniw ideasi ha’m uliwma insaniyliq qadiriyatlardi biliw tiykarinda, g’aressizlik idealari, watan, shan’araq, tabiyatqa mehir ha’m insanparwarliq ruwxinda tarbiyalaw;
  
• 
  Oqiw a’meliyatinda jan’a pedagogikaliq ha’m axborot texnologiyalardi kiritiw, oqitiwdi araliqtan oqitiw qurallari menen ta’miyinlew;
  
• 
  Ilim ha’m o’ndiris birlesiwinin’ a’meliy sistemalarin islep shig’iw ha’m a’meliyatqa engiziw;
  
• 
  Ilimiy-pedagogik kaadrlar ha’m talabalardin’ ilimiy izertlewleri ha’m do’retiwshilik xizmetleri arqali ilim, texnika ha’m texnologiyalardi rawajlandiriw;
  
• 
  Ma’mleketlik ha’m ma’mleketlik emes ta’lim mekemelerin rawajlandiriw tiykarinda ta’lim xizmetleri bazarinda ba’seki ortalig’in payda etiw;
  
• 
  Joqari ta’lim mekemeleri basqariwin jetistiriw ha’m olardin’ erkinligin ken’eytiw;
  
• 
  Sh’o’lkemlestiriwshiler ha’m ja’ma’a’tlik baqlaw ken’esleri formasinda jan’a ja’ma’a’t basqariwin engiziw;
  
• 
  Joqari ta’lim sapasindag’i joqari rawajlang’an ma’mleketler menen o’z-ara paydali birge islesiwdi rawajlandiriw;
  

Joqari ta’lim sistemasi to’mendegilerden ibarat:

• 
  Ma’mleketlik ta’lim standartlarina muwapiq ta’lim ha’m ka’siplik ta’lim da’stu’rlerin a’melge asiriwshi ma’mleketlik ha’m ma’mleketlik emes joqari ta’lim mekemeleri;
  
• 
  Joqari ta’lim rawajlaniwina za’ru’r bolg’an izertlew jumislarin orinlawshi ilimiy pedagogik mekemeler;
  
• 
  Bilimlendiriwdi basqariwshi ma’mleketlik sho’lkemler ha’mde olar qaramag’indag’i ka’rxana, mekeme ha’m sholkem;
  
• 
  Joqari bilimlendiriw mekemeleri qa’niygelerdi tayarlawdi joqari ta’lim bag’darlari ha’m qa’niygelerdi klassifikatorina muwapiq a’melge asiradi. Tek g’ana ma’mleketlik ta’lim mekemelerinde tayarlanatug’in ta’lim bag’darlari ha’m qa’niygelikler dizimin O’zbekistan Respublikasi Ministrler Ken’esi a’melge asiradi.
  

Joqari ta’lim mekemeleri ta’repinen ta’lim bag’darlari ha’m qa’niygeliklerdin’ dizimin ta’lim ha’m kadrlar tayarlaw tarawindag’i marketing rawajlaniwi menen aniqlap bariladi ha’m miynet bazari talabi esapqa aling’an halda da’wirli qayta ko’rilip shig’iladi.
Joqari ta’lim eki basqishqa bakalavriyat ha’m magistraturag’a iye. Bakalavriyat qaniygeler bag’dari boyinsha fundamental ha’m a’meliy bilim beretug’in, orta arnawli, orta ka’siplik ta’lim negizinde mu’ddetti keminde to’rt jil dawam etetug’in tayanish joqari ta’lim bolip esaplanadi. Bakalavr da’stu’ri tamamlang’annan son’ pitiriwshilerge ma’mleketlik attestatsiyasi juwmag’i boysinsha ka’sip boyinsha “bakalavr” da’rejesi beriledi ha’m ma’mleket ta’repinen tastiyqlang’an u’lgidegi ka’siplik xizmet penen shug’illaniw ya’ki joqari ta’limnin’ keyingi basqishinda oqiwdi dawam ettiriw huqiqin beretug’in diplom tapsiriladi.
Magistratura aniq qaniygelik boyinsha fundamental ha’m a’meliy bilim beretug’in, bakalavriyattan keyin onin’ negizinde ta’lim mu’ddeti keminde eki jil dawam etetug’in joqari ta’lim bolip tabiladi.
Magistratura da’stu’rin tamamlag’an pitkeriwshilerge ma’mleketlik attestatsiya nizamina muwapiq ta’lim bag’darinin’ belgili qaniygeligi boyinsha “magistr” da’rejesi beriledi ha’m tiyisli qosimsha menen ma’mleketlik u’lgidegi diplom tapsiriladi.
Magistraturag’a qabil qiliw jaqlaw tiykarinda, ta’limdi basqariw boyinsha wakillikli mamleketlik sho’lkem tastiyiqlag’an “magistratura haqqindag’i nizam” da belgilengen ta’rtipte a’melge asiriladi.
Ma’mleket nusqasindag’i bakalavr yaki magistr diplomlari olar iyelerine o’zlerinin’ ta’lim bag’dari boyinsha ka’siplik xizmet penen shug’illaniw yaki keyingi tu’rdegi ta’lim mekemelerinde oqiwdi dawam etiw huqiqin da beredi.
O’zbekistan Respublikasinda joqari ta’lim mekemelerinin’ to’mendegi tu’rleri engizilgen: universitet, akdemiya, institute.