|
3. Eksternaliylar bozor taqsimotining manbai sifatida.
Salbiy eksternalitlar bu bevosita jamoatchilik yoki atrof – muhit orqali zararli bo’lishi mumkin bo’lgan boshqa bir tomon ta’sirlarini yaratadi.
Bir misol, zavod ishlab chiqarish jarayoni natijasida isloslantiradi. Bu ifloslanish yaqin aholi sog’lig’iga yomon ta’sir ko’rsatishi mumkin, yoki havo va suvning sifatini yomonlashtirishi mumkin. Har qanday holatda ham zavodning egasi sog’liqning biron bir muammosini hal qilish uchun yoki suv va havoning tozaligini qo’llab quvvatlashga yordamlashish uchun qo’shimcha xarajatlarga bevosita to’lamaydi. Ba’zi hollarda, shunga qaramay, jabrko’rgan qatnashuvchilar ( qismlar) yetkazilgan zararuchun kompensatsiya olishda qonuniy yo’llarni ishlatishlari mumkin.
Bir misol, qoshni aholining shaxsiy bog’ini yaratishijamiyatdagi boshqa odamlarning foydasi uchun estetik go’zallik bo’lishi mumkin. Shuningdek, biror guruh go’zallik yaratishni ixtiyoriy tanlaganda, bunday jamoatchilik bog’da, boshqalar loyihaga qatnashmasdan foyda keltirishi mumkin. Har qanday jismoniy shaxs yoki guruhlar hissa qo’shmagan holda qo’shimcha foyda olishi “ erkin chavandozlar” sifatida tanilgan.
Ananaga ko’ra, salbiy va ijobiy eksternalitlar erkin bozor resurslarini samarali taqsimlamaganda, ular bozor muvaffaqiyatsizligining shakllari hisoblanadi. Artur Pigau, o’zining farovonlik iqtisodiyoti ishi bilan eng yaxshi tanilgan ingliz iqtisodchisi, davlatning qonun yoki tartibga solish orqali aralashuvi eksternalitlarning mavjudligi o’zini oqaganligini isbotladi. Pigau, zararli natijalar keltirib chiqaradigan faoliyatlarni qaytarish uchun soliqlar va ularning foyda keltiradigan faoliyatini yanada rivojlantirish uchun subsidiyalarni qo’llab – quvvatladi.
Ko’pchilik iqtisodchilar ishonishadiki, ifloslanishda Pigovian soliqlarini joylashtirish, chiqindilarni hokimyat majburiy tartibga solish siyosatidan ko’ra ektyernalitlar sifatida taqsimlashning samaraliroq yo’li hisoblanadi. Soliqlar individualmanbalarda hosil qilingan ifloslanish miqdoriga “soliq” yoki badalsolish orqali ifloslanish bilan qandday shug’ullanish qarorini qabul qiladi. Shuning uchun, nazariyada, maksimallashtirish uchun qaralayotgan manbaning foydasikamayadi, yoki boshqarish, ularning ifloslanish emissiyasi qachonlardir buni amalga oshirish uchun ancha arzon bo’ladi. Boshqa iqtisodchilar ekternalitlarga eng samarali yechim bu ularni faoliyatdagi xarajatlarga qo’shish ekanligiga ishonishadi. Bu doirada eksternaliylar so’zsiz davlat aralashuvining zaiflashuvida, bozor muvaffaqiyatsizligi emas.
Ko’pchilik eksternalitlar (ifloslanish, erkin chavandoz foydalari) aniq mulk huquqlarini yaratish orqali baholanishi mumkin.
Roases teoremasiga ko’ra, qanchalik uzoq mulk huquqlari mavjud va erkin savdo huquqlari mumkin bo’lsa, kimda mulk borligi hech qanday ahamiyatga ega emas. Erkin mulk huquqlari bilan bog’liq salbiy eksternalitlarni nazorat qilshning ikki usuli: “ushlab qolish va savdo (cap and trade)” hamda individual o’tkazilivchi kvotalarni (ITQs) qamrab oladi.
“Ushlab qolish va savdo” yondashuvi ma’lum bir vaqt davomida manbalar guruhlarining maksimal emissiya miqdorini o’rnatadi.Turli manbalardan olingan savdo qilish mumkin bo’lgan ruxsatnomalar emissiyasi, xarid qilingan yoki sotilgan, kelajakda ishlatish uchun bankka qo’yilgan, lekin aniq belgilangan vaqt davomidagi bosqichlar orqali umumiy emissiyalardan oshib ketmaydi. Shuning uchun, shaxsiy manbalar yoki imtiyozlar, ishlab chiqarish darajasi yoki ifloslanishni qisqartiruvchi texnalogiyalar arizasi yoki qo’shimcha ruxsatnomalarnisotib olishini aniqlashi mumkin.
Shaxsiy o’tkaziliuvchan kvotalar bu ko’pincha baliqchilikni boshqarish uchun ishlatiladigan bozorga asoslangan yechimdir. Nazoratchilar birinchi navbatda ekotizim salomatligini saqlaydigan umumiy yillik ekoxizmat sarfi kvotasini aniqlaydi va shundan keyin bu individual kvotalar va baliqchilikni saqlab qolish kvotalariga bo’linadi. Har bir ITQ xohlagan yilda ovlash mumkin bo’lgan baliqning aniq miqdorini bilish imkonini beradi. ITQlar o’tkaziluvchandir, qaysiki baliqchilik kemasi egalariga ular qancha baliq tutishni xohlashlariga bog’liq holda o’zlarining kvotalarini sotish yoki sotib olishga imkon beradi. ITQ dasturi shuningdek, barqaror va foydaliroq bo’lgan baliqchilik tijorat sanoati tuzishga harakat qiladi.
Eksternalitlar bilan muomala qilish imkoniyatlari – salbiy yoki ijobiy – ko’pginadir, va ko’pincha bu eksternalitlar turiga bog’liq. Maxsus vosita yoki siyosatdan birini muqobilini aniqlashda eng yaxshi bozor harakatlariga qarab resurslarning eng samarali taqsimlanishi kalit bo’lib xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
