|
127. Borliqning atributlarini izoxlab beirng? Tayanch atamalar: fazo va vaqt, harakat, rivojlanish.
Ibn Sino aytadiki, materiya 4 unsurdan tashkil topgan. Materiya doim harakatda, u vaqt va fazo bilan bog’liqdir. Uning nazdida avval tog’u-tosh9lar, so’ngra o’simlik, hayvonot va oxiri inson vujudga kelgan. Inson boshqa barcha hayvonot olamidan so’zi, aqli va tili bilan ustunlik qiladi. Uning dunyoqarashi pantistik edi.
Fazo va vaqt — borliqning tuzilishi sifatida Borliq tuzilishga ega, ya’ni u strukturali. Borliqning asosiy tuzilishi shakli (strukturaviy shakli) uning fazo va vaqtda mavjudligi bilan izohlanadi. Inson o'zining kundalik hayotida “masofa”, “uzunlik”, “joy”, “o‘m i”, “ko‘lami”, “miqyosi”, “makoni”, “balandligi”, “eni”, “bo‘yi”, “baland”, “past”, “yuqori”, “quyi”, “ichi”, “tashqarisi”, “o‘ng”,“ehap”, “oldi”, “orqasi”, “o‘ngi”, “teskarisi”, “chuqur”, “sayoz”, “tubi”, “yuzasi”, “satlii”, “osti”, “usti”, “yoni”, “tevarak-atrofi”, “yaqin”, “uzoq” singari fazoga oid, “lahza”, “payt”, “davr”, “zamon”, “fasl”, “kecha”, “bugun”, “ertaga”, “indin”, “o‘tgan payt”, “oldin”, “hozir”, “shu payt”, “shu on”, “keyin”, “endi”, “o‘tmish”, “kelajak”, “davomiylik”, “erta”, “kech”, “azaliylik”, “abadiylik”, “mangulik” kabi vaqtga o/c/tushunchalaiga duch keladi. Bu tushunchalar voqea va hodisalarga nisbatan qo‘llaniladi. Fanda hodisa deb fazo va vaqt nuqtasiga, ya’ni “shu on” va “shu joy”ga aytiladi. Shu jihatdan dunyo “shu joy” va “shu on”lar majmuasidan iborat. Fazo-— vaqtning muayyan lahzasida bu dunyoni tashkil etgan nuqtalaming o'zaro joylashish tartibini ifodalasa, vac// esa fazoning har bir nuqtasida ro'y beruvchi hodisalarning ketma-ketligi, davomiyligi tartibini ifodalaydi1. Shu tarzda fazoni vaqt bilan vaqtni fazo bilan belgilash mumkin. Fazo va vaqt — borliqning umumiy yashash shakllari bo'lib, fazo dunyoni taslikil etuvchi obyektlar va ulaming tarkibiy nuqtalarining o'zaro joylashish tartibi, ko'lami va miqyosini ifoda etadi, vaqt esa dunyoda sodir bo'luvchi hodisa va jarayonlarning ro'y berish ketma-ketligi tartibi va davomiyligini ifodalaydi. O'zbek tilidagi adabiyotlarda arab tilidan kirgan makon va zamon atamalari ham ishlatiladi. Fazo va vaqtning tabiati va mohiyati haqida qadimdan faylasuflar xilma-xil nuqtayi nazarlarni ilgari surib kclishadi. U1 arni umumlashtirib, ikki yirik konsepsiyaga ajratish mumkin. Bu konsepsiy- alar substansialva relyatsion konsepsiyalar, deb ataladi. Substansial konsepsiyasla fazo va vaqtning absolyut jihatlari, relyatsion konsepsiyada esa ulaming nisbiy jihatlari absolyutlashtiriladi. Substansial konsepsiya tarafdorlari (Dcmokrit,,Aflotun, Eronshahri, Zakariyo ar-Roziy, Bcnmiy, Patritsiy, Kampanella, Gassendi, Nyuton, Eylcr; Mopertyui va boshqalar) fikricha, fazo - materiya va moddiy aloqadorliklardan tashqarida, ularga bog'liq bo'lmagan holda mavjud bo'lgan mustaqil substansiyadir; fazo — moddiy obyektlar uchun joylashish makoni, u absolyutdir. Vaqt esa borliqqa, fazo va harakatga jiddiy ta’sir ko'rsatadi; vaqt munosabatlari absolyutdir, ya’ni v
Rclyatsion konsepsiya vakiUari (Arastu, Avgustin, al-Kindiy, Ibn Sino, Nosiri Xisrov, Faxriddin Roziy, Nasnddin Tusiy, Dekart, Leybnits, Toland, Boshkovich, Yum, Fixte, Kant, Gegd)tms% fikricha, fazo — moddiy dunyoning tarkibi} tuzilishi tartibining namoyon bo'lishi, jismlaming o'zaro joylashish oMnlari va moddiy narsalaming mavjudligi tartibini ifodalaydi. Fazo - juz’iy holda ham, umumiy holda ham moddiy dunyoning holatiga bog'liqdir; materiya fazoning mavjudligi uchun asosiy vositadir; fazo — nisbiydir. Vaqt csa materiyaning atributi (ajralmas xususiyati), u materiyadan tashqarida mavjud bo'lishi mumkin emas, vaqt munosabatlari nisbiydir, vaqtning davomiyligi moddiy obyekt- laming o'zaro aloqadorligiga, hisob sistemasiga bog'liqdir. Ho/irgi zamonda borliqning turli tashkiliy struktura darajalariga aloqador bo'lgan fizik, ximiyaviy, geologik, biologik, fiziologik, ijtimoiy (sotsiologik), psixologik fazo va vaqt haqidagi
Do'stlaringiz bilan baham: |
