1. Dunyoqarash subyektiv voqe’likni baholovchi qarorlar to‘plamidir. Atrof-olamni anglashga harakat qilish natijasi o‘laroq kelib chiqadi. Dunyoqarash diniy, falsafiy, ilmiy bo‘lishi mumkin. Dunyoqarash

 Sistema, struktura, 
element
falsafaning muxim kategoriyalaridan bo`lib xisoblanadi. Sistema – grekcha so`z bo`lib, 
mantiqiy ma’nosi butunlik, yaxlitlik, elementlardan tashkil topgan birikma, degan ma’nolarni 
anglatadi.
 «Mohiyat va hodisa»
kategoriyasini olib ko`raylik. Mohiyat-o`zida aloxidalik, 
maxsuslik, umumiylikning mazmunini, sababini, zaruriyatini, imkoniyatini, butun, qism, 
sistema, struktura, element tarzida namoyon qiladi.
 Mazmun va shakl. 
Falsafada mazmun va 
shakl kategoriyasi narsa, hodisalarning mavjudligi va rivojlanish jarayonini bilish usuli sifatida 
muxim ahamiyatga ega
Sabab va oqibat.
Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va 
tarixiy-tadrijiy rivojlanish tamoyiliga ko`ra, ularning mazmuni va shakli o`zgarib 
turadi
Zaruriyat va tasodif. 
Ob’ektiv olamni bilishda zaruriyat va tasodif kategoriyasi muxim 
falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. Zaruriyat – narsa va hodisalarning vujudga kelishi, 
shakllanishi va rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar majmuasidir. Тasodif 
esa – zaruriyatning namoyon bo`lish shaklidir.
 Imkoniyat va vokelik
– falsafaning muxim 
kategoriyalaridir. Imkoniyat narsa va hodisalarning makon va zamondagi rivojlanish 
tendensiyasini ta’minlaydigan, muayyan qonuniyatlarga asoslanadi. Vokelik esa, shu 
qonuniyatlarga asoslangan rivojlanishning namoyon bo`lishidir. 
30.
Kishilar dastlab voqyelikning moddiy shakllariga duch keladilar. Ilk materializm taraf-
dorlari olamda hamma narsaning boshida turgan va hamma narsalarni keltirib 
chiqargan, hamma narsaning tarkibiga kiruvchi bosh sabab «pramateriya»ni, ya'ni 
materiyaning bobokalonini izlashgan. R.Dekartning fikricha, bunday «pramateriya» rolini 
efir egallaydi. Sharq falsafasida materiya dunyoning asosida yotuvchi moddiy sabab, 
ilohiy sababning hosilasi sifatida qaraladi. Al-Kindiy fikricha materiya Allohning amri 
bilan yo‘qdan bunyod bo‘lgan
302
. Forobiy, Ibn Sino, Tusiy va boshqalar materiyani har 
doim bo‘lgan (daxr 
- mangu) deb hisoblagan. Islom falsafasida mangulik sifati faqatgina 
Allohgagina xos sifatdir deb hisoblanadi. Jism, modda o‘tkinchidir. Bir payt paydo bo‘ladi 

---

va boshqa paytda yo‘qoladi. Ruh yaratilgan, ammo u abadiy yashaydi deb talqin etiladi. 
Shu sababli islom falsafasida materiyaning manguligini isbotlashga urinuvchi 
faylasuflarni daxriylar (daxr - mangulik) deb atashgan. 
Materiya moddiy ob'ektlarni birlashtiruvchi tushuncha. Xususan olinganda materiyaning 
o‘zi yo‘q, balki dunyoda materiyaning ay
rim predmet yoki biror konkret buyum 
shaklidagi ko‘rinishlari uchraydi. Materiya esa materiyaning hamma kon
kret 
ko‘rinishlariga xos bo‘lgan barcha universal xu
susiyatlarini aks ettiruvchi umumiy 
tushunchadir. Bu dunyoda «
umuman odam
» bo‘lmasdan, ayrim odamlar uchrashig
a 
o‘xshash fikrdir. Umuman odam 
- bu ayrim odamlarga xos umumiy belgilarni aks 
ettiruvchi abstraksiyadir. Shunga o‘xshash materiya tushun
chasi ham abstraksiyadir. U 
mavjud bo‘lgan butun ob'ektiv re
allikni qamrab oluvchi falsafiy kategoriyadir. Materiya 
ong
dan mustaqil ravishda va unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘ladi.
Materiyaning 
falsafiy tushunchasi barcha narsalar voqyeligi, moddiy voqyelikni o‘ziga qamrab oluvchi, 
yalpi umumiylik (universallik) belgilariga egalik qiluvchi, butun ob'ektiv reallikni 
ifodalovchi kategoriyadir.
Materiya to‘g‘risidagi falsafiy ta'limotning asosiy to
monlari quyidagilardan iboratdir: 
- materiya kategoriyasining universalligini, yalpi umumiyligini tan olish; 
- materiya kategoriyasining falsafiy abstraksiya ekanligini tan olish; 
- materiya va moddiy sistemalarning ob'ektivligini tan olish; 
- materiyaning rivojlanishini va moddiy sistemalarning evolyusiyasini tan olish; 
- materiya va moddiy sistemalarning nihoyasizligini 
bitmas-tuganmasligini, cheksizligini tan olish. Materiya va moddiy ob'ektlar xilma-xil 
ko‘rinishlarda va shakllarda uchraydi. Moddiy sistemalar tuzilishga ega, ya'ni u strukturali 
- 
turli xil strukturaviy elementlardan tashkil topgan bo‘ladi. Bunday elemen
tlar va ulardan 
tashkil topgan moddiy ob'ektlar rivojlanishga egadir. 
Materiya va moddiy sistemalar, ob'ektiv dunyoning tu
zilishi xususiyatlariga ko‘ra, turli xil 
strukturaviy darajalardan tashkil top
gan bo‘ladi. Bunday darajalarni moddiy sis
-
temalarning 
tashkiliy 
tuzilishi 
va 
miqyosiy 
tuzilishiga 
qarab: 
a) 
tashkiliy-
struktura
 darajalari va 
b) miqyosiy-struktura darajalariga ajratish mumkin. 
31.