1-dars Sana: Mavzu: Jismlarning elektrlanishi Darsning maqsadi

Dars turi: Yangi bilim berish darsi

Dars uslubi: suhbat, savol – javob

Dars jihozi: darslik, ko’rgazmalar, rasmlar

Dars rejasi.

1.Tashkiliy qism - 2 minut.

2. Uy vazifalarini so'rash - 12 minut.

3.Yangi mavzuning bayoni - 18 minut.

4.Yangi mavzuni mustahkamlash - 10 minut

5. O’quvchilarni baholash- 2 minut

6. Uyga vazifa berish - 1 minut.

Darsning borishi

1.Tashkiliy qism. O'qituvchi darsning maqsad va vazifalarini tushuntiradi, o’quchilarning darsga tayyorgarligini kuzatish, navbatchi axboroti.

2. O'tilgan mavzuni takrorlash:

1. Eng oddiy elektr zanjir qanday elementlardan iborat?

2. Eng oddiy elektromagnit qanday yig'iladi?

3. Yig'ilgan elektromagnit kuch chiziqlari qanday yo'nalgan bo'ladi?

4. Elektromagnit deb nimaga aytiladi?

5. Elektromagnitning qo’llanilishi haqida nimalarni bilasiz?

3. Yangi mavzu bayoni:

Elektrornagnit rele tashqi ta'sir (signal) bo'yicha avtomatik ravishda elektr zanjirni uzib-ulab turadigan qurilmadir.

157- rasmda eng sodda rele sxemasi tasvirlangan. Relening asosiy qismi elektromagnit (1) dan iborat. Kalit ulanib, elektromagnit chulg'amidan tok o'tganida elektromagnit o'zagi magnitlanadi va yakor (2) ni o'ziga tortadi. Bu bilan yakor ishchi zanjirli kontakt (3) ni ulaydi.

Ish zanjiriga turli elektr iste'molchilar - elektr dvigatellar, elektr lampalar va boshqa elektr asboblari ulanishi mumkin. Rele zanjiri uzilganda prajina (4) yakor (2) ni yuqoriga tortadi va ish zanjiri uziladi. Ish zanjiriga dvigatel (5) ulangan.

«Rele» so'zi fransuzcha bo'lib, «almashtirib qo'shish» degan ma'noni bildiradi. Bu nom bilan Fransiyada aloqa bo'limlari atalgan. Aloqa bo'limlarida aloqa aravalarining charchagan otlari yangilariga almashtirib turilgan.

Elektrornagnit rele yakori (2) ning tortilishi uchun elektromagnitli zanjirga kichik kuchlanishli, masalan, 1,5-4,5 V kuchlanishli manba ulanadi.

Elektromagnit relening qo'Ilanilishiga misollar

Elektromagnit rele texnikaning barcha sohalarida, ayniqsa, avtomatika sohasida keng qo'llaniladi.

1. 
   Katta binolarda yong'in haqida xabar beruvchi quriimaning ishlashini ko'rib chiqaylik.
   

Xonaning shipiga o'rnatilgan termoelement yong'in sodir bo'lishi bilan qiziydi va unda tok hosil bo'ladi. Termoelement relega ulangan bo'lib, termoelement hosil qilgan tok rele kontaktlarini ulaydi. Shu zahoti sirena lampochkalari yonadi va yong'in o'chiruvchi nasoslar dvigatellari ishga tushadi yoki yong'in o'chirish idorasiga xabar beradi.

2. 
   Metroga kirishdagi o'tish joyida fotoelementli elektromagnit rele qo'llaniladi. Agar o'tish joyidan jeton tashlamasdan o'tmoqchi bo'lsangiz, ikki chekkadan kuraklar chiqadi va yo'lingizni to'sib qo'yadi. Sizning jeton tashlamasdan o'tayotganingizni kuraklar qanday sezadi?
   

Agar e'tibor bergan bo'lsangiz, o'tish joyining bir tomonidagi darchadan nur dastasi chiqib, ikkinchi tomondagi darcha ichiga tushib turadi. Yorug'lik nuri fotoelementga tushib turganida unda uzluksiz tok hosil bo'lib turadi va relening yakori elektromagnitga tortilgan holatda bo'ladi. Yakorning bu tortilib turishi ishchi zanjirni uzuq holatda ushlab turadi.
4. Yangi mavzuni mustahkamlash.

Qisqacha test

Nuqtalar o’rniga kerakli tushunchalarni qo’ying

1) ……………….tashqi ta’sir bo’yicha avtomatik ravishda elektr zanjirni uzib – ulab turadigan qurilma

2) “Rele” so’zi fransuzcha bo’lib, ……..degan ma’noni bildiradi

3) Metroning o’tish joyida……………………. rele qo’llaniladi

4) Ko’p qavatli binolarga eltuvchi liftlarda ………………rele qo’llaniladi

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi

6. Uyga vazifalar.

1. 
   Darslikdan 42- § ni o'qish.
   
2. 
   Mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish.
   

55-dars Sana: 8-sinf

Laboratoriya ishi: Elektromagnit relening ishlashini o’rganish

Darsning maqsadi.

a) O'quvchilarning elektromagnit relening ishlashini o’rganish bo'yicha egallagan bilimlarini mustahkamlash

b) O’quvchilarni mustaqil ishlashga o’rgatish

d) O’quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda mustahkamlash

Dars turi: Malakalarni oshirish darsi

Kerakli jihozlar. elektromagnit releni yig'ish uchun zarur detallar, tok manbayi, kalit, taglikka o'rnatilgan lampochka, elektr tarmoqqa ulangan 220 V li rozetka, ulovchi simlar.

Darsning borishi:

1. Tashkiliy qism

2. Ish haqida tushunchaberish

3. Ishni bajarish tartibi

1. 
   Tayyor detallardan elektromagnit rele yig'ing .
   
2. 
   Kalitni ulab, relening ishlashini tekshirib ko'ring.
   
3. 
   Tok manbayi va elektr lampochkadan iborat ishchi zanjirni tuzing.
   
4. 
   Rele zanjirini kalit bilan uzib-ulang va ish zanjirida bo'ladigan hodisalarni kuzating.
   

5. Tajriba sxemasini chizing, bajarilgan ishlarni va kuzatilgan hodisani daftaringizga yozing.



4. Mustahkamlash: Laboratoriya ishi bajarib bo'lingandan so'ng olingan natijalar yuzasidan xulosa yoziladi.

5, Uyga vazifa:Yangi mavzuga tayyorlanib kelish.

56-dars Sana: 8-sinf

Mavzu: Magnit maydonning tokli o’tkazgichga ta’siri

Darsning maqsadi.

a) O’quvchilarga magnit maydonning tokli o’tkazgichga ta’siri, chap qo’l qoidasi haqida nazariy va ilmiy tushunchalarni hosil qilish

b) O’quvchilarga axloqiy va estetik tarbiya berish, ehtiyotkorlikka o’rgatish

d) O’quvchilarning tasavvur ko’lamini va dunyoqarashini rivojlantirish, xotirasini mustahkamlash

Dars turi: yangi bilimlar berish

Dars uslubi: suhbat, savol – javob

Dars jihozi: darslik, ko’rgazmalar, rasmlar, tok manbai, doimiy magnit, elektr zanjir elementlari.

Dars rejasi.

1.Tashkiliy qism - 2 minut.

2. Uy vazifalarini so'rash - 12 minut.

3.Yangi mavzuning bayoni - 18 minut.

4.Yangi mavzuni mustahkamlash - 10 minut

5. O’quvchilarni baholash- 2 minut

6. Uyga vazifa berish - 1 minut.

Darsning borishi

1. 
   Tashkiliy qism. O'qituvchi darsning maqsad va vazifalarini tushuntiradi, o’quchilarning darsga tayyorgarligini kuzatish, navbatchi axboroti.
   

2. O'tilgan mavzuni takrorlash:

1) Elektromagnit relening tuzilishini tushuntiring

2) Yong’in haqida xabar beruvchi qurilma qandya ishlaydi?

3) Elektromagnit qurilmaning ishlash prinsipini ayting.

4) Tajribada yig'ilgan elektromagnit detallarining har bin qanday vazifani bajaradi?

5) Rele zanjiri uzib-ulanganda lampaning o'chib-yonishi hodisasini tushuntiring.

3. Yangi mavzu bayoni:

Magnit maydondagi tokli o'tkazgichga kuch ta'sir etadi. Uni o'rganish uchun quyidagi tajribani o'tkazaylik.

163- a rasmda tasvirlangan zanjirni va qurilmani yig'aylik. Unda egiluvchan AB o'tkazgich shtativga osib qo'yilgan. O'tkazgich uchlari zanjirga ulangan. AB o'tkaz­gich magnit qutblari orasiga qo'yilgan, ya'ni magnit maydonga joylashtirilgan.

Zanjir ulanganda o'tkazgich harakatga keladi, ya'ni o'tkazgich magnitga tortiladi (163- b rasm). Agar magnit tortib olinsa, tokli o'tkazgich o'z holatiga qaytadi. Magnitning qutblari almashtirilsa, o'tkazgich magnitdan itariladi. Agar zanjirda tokning yo'nalishi o'zgartirilsa, o'tkazgich magnitga tortiladi.

Magnit maydonning tokli o'tkazgichga ta'sir etuvchi kuchining yo'nalishini chap qo'l qoidasidan foydalanib aniqlash mumkin

Chap qo'Ining kaftini unga magnit kuch chiziqlari kiradigan qilib tutib, to'rt barmoq tokning yo'nalishi bo'yicha tutib turilsa, 90°ga kerilgan bosh barmoq o'tkazgichga ta'sir etuvchi kuchning yo'nalishini ko'rsatadi

Agar tokning yo'nalishi o'zgartirilsa, ramka 180° ga buriladi. Magnit maydonda tokli ramkaning burilishi xossasidan elektr o'lchov asboblarida foydalaniladi.

166- rasmda eng oddiy ampermetrning tuzilishi tasvirlangan. Bunda (1) magnitda (2) qutb uchliklari mahkamlangan. Harakatlanuvchi qism - ramka (3) aluminiy karkasdan iborat, unga ingichka mis sim o'ralgan. Ramka qo'zg'almas (4) o'zak atrofida erkin aylana oladi. Ramka (5) o'qqa biriktirilgan. Chulg'amdagi (6) simning uchlari zanjirga ulanadi. Ramkaning o'z holicha aylanishiga (7) spiral qarshilik qiladi.

Ramka chulg'amlaridan tok o'tganda, magnit maydon ta'sirida ramka magnit qutblariga perpendikular holatga o'tishga harakat qiladi. Ramkaning 90° ga burilishiga spiral (7) qarshilik qiladi. Zanjirdagi tok qancha katta bo'lsa, o'q (5) ga mahkamlangan strelka (8) shuncha katta burchakka buriladi. Strelka darajalangan shkala (9) da tok kuchining tegishli qiymatini ko'rsatadi. Zanjirdagi tok uzilganda spiral ta'sirida ramka dastlabki holatiga, strelka esa 0 qiymatga qaytadi. Voltmetrning ishlash prinsipi ham ampermetrga o'xshashdir.

4. Yangi mavzuni mustahkamlash.
Darslikdagi rasmlar bilan ishlash

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi

6. Uyga vazifalar.

1. 
   Darslikdan 44- § ni o'qish.
   
2. 
   Mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish.
   

57-dars Sana: 8-sinf

Mavzu: O’zgarmas tok elektr dvigateli

Darsning maqsadi.

a) O’quvchilarga o’zgarmas tok elektr dvigateli, uning ishlash prinsipi va qo’llanilishi haqida nazariy va ilmiy tushunchalarni hosil qilish

b) O’quvchilarga axloqiy va estetik tarbiya berish, ehtiyotkorlikka o’rgatish

d) O’quvchilarning fikrlash qobiliyatini kengaytirish, ijodkorlikka undash, hozirjavoblikni oshirish

Dars turi: aralash

Dars uslubi: suhbat, savol – javob

Dars jihozi: darslik, ko’rgazmalar, rasmlar

Dars rejasi.

1.Tashkiliy qism - 2 minut.

2. Uy vazifalarini so'rash - 12 minut.

3.Yangi mavzuning bayoni - 18 minut.

4.Yangi mavzuni mustahkamlash - 10 minut

5. O’quvchilarni baholash- 2 minut

6. Uyga vazifa berish - 1 minut.

Darsning borishi

1. 
   Tashkiliy qism. O'qituvchi darsning maqsad va vazifalarini tushuntiradi, o’quchilarning darsga tayyorgarligini kuzatish, navbatchi axboroti.
   

2. O'tilgan mavzuni takrorlash:

1) Chap qo’l qoidasini izohlang

2) Eng oddiy ampermetr qanday tuzilishiga ega?

3) Eng oddiy ampermetrning ishlash prinsipini aytib bering

3. Yangi mavzu bayoni:

O'zgarmas tok elektr dvigateli ikki asosiy qism - stator va rotordan iborat qurilma bo'lib, o'zgarmas tok elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradi.

«Stator» lotinchadan «qo'zg'almas» degan ma'noni bildiradi. Stator doimiy magnitdan (170- a rasm) yoki elektromagnitdan (170- b rasm) iborat. Stator dvigatel korpusiga mahkamlangan bo'ladi.

«Rotor» lotinchadan «aylantirmoq» degan ma'noni anglatadi. Rotor dvigatelning aylanuvchi qismlarini tashkil etadi. Rotorning asosiy qismi bir yoki bir nechta g'altakli ramkadan va kollektordan iborat. Ramka chulg'amidagi simlarning uchlari kollektor qoplamalariga ulangan

Kollektor ramka bilan birgalikda aylanadi. Ikkala kollektor qoplamalari qarshisiga qo'zg'almas qilib ikkita ko'mir cho'tka mahkamlangan. Ular maxsus prujinalar yordamida kollektor qoplamalariga zich qilib siqib qo'yiladi. Zanjirdagi elektr toki shu cho'tkalar orqali kollektor qoplamalariga o'tadi.

Elektr dvigatellarning issiqlik dvigatellariga nisbatan afzal tomonlari ko'p. Birinchidan, elektr dvigatellari issiqlik dvigatellariga qaraganda ixcham va foydalanish uchun qulaydir, ularni istalgan qulay joyga o'rnatish mumkin. Ikkinchidan, ishlaganda gaz, tutun va bug' chiqarmaydi. Uchinchidan, ular uchun yoqilg'i va suvning keragi yo'q. To'rtinchidan, elektr dvigatel­larning foydali ish koeffitsienti 80% dan ortiqdir, issiqlik dvigatellarniki esa 20% dan ortmaydi

Elektr dvigatellarning afzalliklari: ixcham va foydalanishga qulay, havoni ifloslantirmaydi, moddiy mahsulot talab qilmaydi, foydali ish koeffitsienti yuqori.

Elektr dvigatellar istalgan quvvatga mo'ljallab ishlab chiqariladi. Masalan, elektr ustaralarda dvigatel quvvati bir necha vattli bo'lsa, elektrovoz, kemalarning elektr dvigatellari bir necha megavattli boiadi.

Turli maishiy elektr asboblari - drel, charx, fen, magnitofon, ventilator, muzlatkich, tikuv va kir yuvish mashinalariga elektr dvigatellar o'rnatilgan bo'ladi. Korxonalarda elektr dvigatellari turli dastgoh va mashinalarni harakatga keltiradi. Qishloq xo'jaligida elektr dvigatellaridan nasoslarni, g'alla yanchadigan mashinalarni, elevatorlarni yurgizish uchun foydalaniladi. Transportda elektr dvigatellari tramvay, trolleybus, metro poyezdlari va elektrovozlarni harakatga keltiradi.

4. Yangi mavzuni mustahkamlash.

Zinapoya o’yini

Bu o’yinda 2 o’quvchi chiqib berilgan savollarga bir boshdan javob bera boshlaydi va zinalardan yuqoriga qarab harakatlanadi. Kim birinchi piramidaga chiqsa, g’olib hisoblanadi.

			3.Elektr dvigatel qo’llanilishi		3. Elektr dvigatel afzalliklari
		2. Stator-?				2.Rotor - ?
	1.Elektr dvigatel tuzilishi						1.Elektr dvigatel ishlash prinsipi

5. O’quvchilarni baholash. Darsda faol ishtirok etganlar baholanadi. Baholar kundalik daftar va sinf jurnaliga qo’yiladi

6. Uyga vazifalar.

1. 
   Darslikdan 45- § ni o'qish.
   
2. 
   Mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish.
   

58-dars Sana: 8-sinf

Laboratoriya ishi: O’zgarmas tok elektr dvigatelini o’rganish

Darsning maqsadi.

a) O'quvchilarning o’zgarmas tok elektr dvigatelini o’rganish bo'yicha egallagan bilimlarini mustahkamlash

b) O’quvchilarga aqliy,estetik tarbiya berish

d) O’quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda mustahkamlash

Dars turi: O’quvchilarning bilim,konikma,malakalarini rivojlantirish

Dars uslubi:demonstratsiya

Kerakli jihozlar: akkumulator, kalit, ulovchi simlar, o'zgarmas tok elektr dvigateli modelini yig'ish uchun zarur detallar.

Dars rejasi.

1.Tashkiliy qism - 2 minut.

2. Uy vazifalarini so'rash - 12 minut.

3.Yangi mavzuning bayoni - 18 minut.

4.Yangi mavzuni mustahkamlash - 10 minut

5. O’quvchilarni baholash- 2 minut

6. Uyga vazifa berish - 1 minut.

Darsning borishi:

1.Tashkiliy qism: O'qituvchi darsning maqsad va vazifalarini tushuntiradi, o’quchilarning darsga tayyorgarligini kuzatish, navbatchi axboroti.

2.Ish haqida tushuncha berish.

3. Ishni bajarish tartibi

1. 
   O'zgarmas tok elektr dvigateli detallarining har birini ko'rib chiqing. Har bir detaining nomini va vazifasini daftaringizga yozing.
   
2. 
   O'zgarmas tok elektr dvigatelining modelini yig'ing.
   
3. 
   Tok manbayi, elektr dvigatel va kalitdan iborat elektr zanjirni yig'ing.
   
4. 
   Yig'ilgan elektr zanjirning sxemasini chizing.
   
5. 
   Kalitni ulang. Bunda dvigatel rotori aylanishi kerak. Agar rotor aylanmasa, sababini topib tuzating.
   
6. 
   Rotor harakatini kuzating. Bunda dvigatelning qaysi qismlari qo'zg'almas va qaysi qismlari aylanayotganiga, cho'tka, kollektor va ramkalar vaziyati bir- biriga nisbatan qanday o'zgarayotganiga e'tibor bering. Kuzatganlaringizni daftaringizga yozing.
   
7. 
   Tadqiqot natijalarini tahlil qiling va xulosa chiqaring.
   

.

4.Mustahkamlash: Laboratoriya ishi bajarib bo'lingandan so'ng olingan natijalar yuzasidan xulosa chiqariladi.

Laboratoriya daftarlari terib olinadi

5. Uyga vazifa: O’tilgan mavzular yuzasidan krosvord tuzib kelish

59-dars Sana: 8-sinf

Mavzu: 7 –nazorat ishi

Darsning maqsadi.

a) O’tilganlarni takrorlash, masalalar yechish orqali o'quvchilarning nazariy jihatdan olgan bilimlarini mustahkamlash.

b) O’quvchilarga aqliy,estetik tarbiya berish

d) O’quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda mustahkamlash

Dars turi: nazorat qilish darsi

Darsda foydalaniladigan metod: savol-javob, test sinovi.

Dars rejasi.

1. Tashkiliy qism - 2 minut.

2.Nazorat ishi - 40 minut.

4.Darsni yakunlash — 3 minut.

Darsning borishi

1. Tashkiliy qism. O'qituvchi darsning maqsad va vazifalarini tushuntiradi, savol-javob uchun savollarni, test sinovi uchun test topshiriqlarni tayyorlab qo'yadi.

2. Nazorat ishi.

O'qituvchi tomonidan avvaldan tuzib qo'yilgan test topshiriqlar asosida test sinovi o'tkaziladi.

1. Magnitni Beruniy qanday ta’riflagan?

A) ohanrabo B) chu – shu C) somon tortuvchi D) adamas

2. Magnit maydon qanday zaryadlarga ta’sir qiladi?

A) manfiy zaryadlarga B) harakatsiz zaryadlarga

C) harakatdagi zaryadlarga D) musbat zaryadga

3. Temir o’zakka bir necha qavat qilib izolyatsiyalangan sim o’rab, hosil qilingan qurilma…deyiladi

A) transformator B) elektromagnit C) reostat D) ampermetr

4. Tokning quvvati qaysi asbob yordamida o’lchanadi?

A) Voltmetr B) ampermetr C) rheostat D) vattmetr

5. Nuqtalar o’rniga to’g’ri javbni qo’ying

“To’g’ri magnitning bir xil qutblari bir – biridan………., turli qutblari bir – biriga……”

A) ….tortiladi, …itariladi B) ….itariladi, …tortiladi

C) ….tortiladi, …ta’sirlashmaydi D) ….itariladi, …..ta’sirlashmaydi

6. Gapni davom ettiring

“Elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beruvchi elektr mashinasiga …….deyiladi

A) Induktiv g’altak B) elektromagnit C) solenoid D) elektrodvigatel

7. Yerning shimoliy magnit qutbi qayerda joylashgan?

A) Yerning shimoliy geografik qutbida

B) Yerning 75˚ shimoliy kenglik va 99˚ g’arbiy uzunlik yaqinida

C) Yerning janubiy geografik qutbida

D) Yerning 66,5˚ janubiy kenglik va 140˚ sharqiy uzunligida
8. Yerning janubiy magnit qutbi qayerda joylashgan?

A) Yerning janubiy qutbida

B) Yerning 66,5˚ janubiy kenglik va 140˚ sharqiy uzunligida

C) Yerning shimoliy geografik qutbida

D) Yerning 75˚ shimoliy kenglik va 99˚ g’arbiy uzunlik yaqinida

9. O’zbekiston hududida 1 – GES qayerda va qachon qurilgan?

A) Bo’zsuv, 1926 y B) Tovoqsoy, 1940 – 1941 y C) Bo’zsuv, 1923 y D)Toshkent, 1913 y

10. O’zining magnitlangan holatini uzoq vaqt yo’qotmaydigan jismga…deyiladi?

A) sun’iy magnit B) ohanrabo C) doimiy magnit D) magnit kuch chiziqlari

11. Tok o’tayotgan o’tkazgich atrofida magnit maydon mavjudligini kim aniqladi?

A) Ersted B) Faradey C) Amper D) Gilbert

12. Temir o’zakka bir necha qavat qilib izolyatsiyalangan sim o’rab hosil qilingan g’altakka……deyiladi

A) magnit B) elektrodvigatel C) elektromagnit D) induksion tok

13. Elektromagnitning temir yakorni tortish kuchi formulasini belgilang

A) F = μ_ B) F = K_ C) F+μ_ D) F = ma

14. “Rele” so’zi qanday ma’noni anglatadi?

A) olib kelish B) almashtirib qo’shish C) tarqatish D) qo’zg’almas

15. Tok kuchi formulasini belgilang

A) I = _ B) J = U∙R C) R = _ D) R = ρ_

Nazorat daftarlarini terib olish