1-dars Kimyoning asosiy tushunchalari

Yadro reaksiyalari
Yadro bo`linishi yoki sintez bo`lishi hisobiga 1 elementdan boshqa element hosil bo`lishiga
yadro reaksiyalari deyiladi.
Yadro jarayonlari tabiiy va sun`iy yadro reaksiyalariga bo`linadi.
Radioaktivlik-1896-yil Bekkerel tabiiy radioaktivlikni aniqladi.
Yadrosi beqaror izotoplar o`zidan har xil zarracha va nurlarni chiqaradigan jarayonga
radioaktivlik deyiladi (radio-nur chiqaraman ; actavus-faol ya`ni faol nur chiqaradigan)
Radioktiv elementlar – faqat radioaktiv izotoplardan tashkil topgan elementlar. Ularning
neytronlar soni protonlarga nisbati 1,5 dan katta. n/p ≥1,5. Z(tartib raqami) = 43, 61 va 84 -105
elementlardir.
Radioaktivlik moddalar chiqaradigan nurlarni 1899-yilda Rezerford o`rgandi

R A D I O A K T I V Z A R R A C H A L A R
B E L G I S I	N O M L A N I S H I	M A S S A S I	Z A R Y A D I
	Alfa	4	+2
	Betta	0	-1
	Proton	1	+1
	Deyteriy	2	+1
	Tritiy	3	+1
	Neytron	1	0
	Elektron	0	-1
	Pozitron	0	+1
	Gamma	0	0

YADROVIY REAKSIYALAR
Yadroga birikish (qulash, bombardimon, nurlantirish, yog’dirish, ta’sir qilish, yutilish, qamrab olish)	Yadrodan ajralish (yemirilish, otilib chiqish, parchalanish, sochish,)
Bunda birikkan zarrachaning massa va zaryadlari yadroning massa va zaryadlariga qo’shiladi: + → ; + → ;	Bunda ajrali chiqan zarrachaning massa va zaryadlari yadroning massa va zaryadlaridan ayiriladi: + ;
!!! va uchun teskari amal bajariladi ya’ni biriksa ayiriladi: + ( ) →	!!! va uchun teskari amal bajariladi ya’ni ajralsa qo’shiladi: → + ( )

Atom yadrosidagi proton va neytronlarning o`zaro ta`sirida to`rtta asosiy jarayon kuzatiladi:
1. Elektron qulashi – atom yadrosidagi 1 ta proton bilan bitta elektronni o`zaro tortishishi
natijasida protondan neytron hosil bo`ladi, ya`ni elektron qulash kuzatiladi. T.r 1 birlikka
kamayadi, massa o`zgarmaydi:
+ →
2. Pozitron qamrab olish – neytrondan proton hosil bo`lish jarayoni, ya`ni pozitron qamrashda
atomning massa soni o`zgarmaydi, zaryadi esa 1 birlikka ortadi:
3. Pozitron ajralish – protonning neytronga aylanishi. Atom massa o`zgarmaydi, lekin yadro
zaryad 1 birlikka kamayadi:
+ →
4. Elektron ajralish – neytronning protonga aylanishi. Atom massa o`zgarmaydi, lekin zaryad
1 birlikka ortadi:
→ +
1899-yil Bekkerel alfa zarrachani He atomi yadrosiga tengligini aniqladi
Su`niy yadro reaksiyalari siklotron qurilmasida amalga oshiriladi.
1919-yilda Rezerford 1-su`niy yadro reaksiyasini amalga oshirdi.
+ → +