1. Buxgalteriyali’q esap schetlari’ haqqi’nda tu`sinik

«Qa`rejetlerdi esapqa ali’wshi’ tranzit schetlar» Dt. Kt.
«Da`ramatlardi’ esapqa ali’wshi’ tranzit schetlar» Dt. Kt.
Qa`rejetler (+)							Daramatar (+)
			«Aqi’rg`i’ finansli’q na`tiyje» scheti’ Dt. Kt.

«Aqi’rg`i’ finans na`tiyje» scheti’ sali’sti’ri’wshi’ schet boli’p, oni’n` kreditinde ka`rxanani’n` o`nim sati’w, jumi’s ori’nlaw ha`m xi’zmet ko`rsetiw, sonday-aq, o`nim sati’w menen tikkeley baylani’sli’ bolmag`an ha`r qi’yli’ xojali’q operatsiyalari’nan tu`sken da`ramatlar sa`wlelendiriledi. Bul schetti’n` kredit aylani’si’ ka`rxanani’n` esabat ji’li’ndag`i’ uli’wma paydasi’n bildiredi.
«Aqi’rg`i’ finansli’q na`tiyje» scheti’ boyi’nsha ja`mlengen debet ha`m kredit aylani’slari’ (sap payda yaki sap zi’yan) ani’qlanadi’.


4. Schetlar rejesi-buxgalteriyali’q esapti’ sho`lkemlestiriw sistemasi’ni’n` tiykari’
Schetlar rejesi arnawli’ san (kod) belgilerinen paydalang`an halda qadag`alawdi’ a`melge asi’ri’w ha`m finansli’q na`tiyjeni du`ziw maqsetlerinde ka`rxana mu`lkleri ha`m kapitali’ni’n` ag`i’mdag`i’ buxgalteriyali’q esapta sa`wlelendiriw ushi’n qollani’latug`i’n, ilimiy tiykarda gruppalang`an ha`m bir sistemag`a sali’ng`an schetlar sistemasi’.
Bazar qatnasi’qlari’ni’n` rawajlani’wi’ xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektlerdin` finans-xojali’q xi’zmeti haqqi’nda mag`li’wmatlardi’ qa`liplestiriw protsesslerine jan`asha talaplar qoyi’lmaqta. Buxgalteriyali’q esap na`tiyjeli mag`li’wmatlardi’n` paydalani’lg`ani’n ta`miyinlew mashqalalari’ qa`nigelerdin` di’qqat orayi’nda turi’pti’. Bul ma`pdar mag`li’wmattan paydalani’wshi’lar ko`z-qarasi’nan xojali’q ju`rgiziwshi sub`ekt finans jag`dayi’ haqqi’nda mag`li’wmatlardi’n` isenimliliginde ha`m ob`ektivliginde ko`rinedi. Biraq jan`a wazi’ypalardi’ sheshiw ushi’n mag`li’wmatlardi’ bir sistemag`a sali’w ha`m toplaw ta`rtibin optimallasti’ri’w, yag`ni’y xojali’q operatsiyalari’na buxgalteriyali’q esap schetlari’nda sa`wlelendiriwdi jetilistiriw talap etiledi.
Schetlar rejesin qayta ko`rip shi’g`i’w za`ru`rligi to`mendegi tiykarg`i’ faktorlar menen baylani’sli’:
-ekonomikada bazar qatnasi’qlari’n engiziw;
-buxgalteriyali’q esap usi’llari’n rawajlandi’ri’w;
-buxgalteriyali’q esap qag`i’ydalari’n xali’q arali’q ta`n ali’ng`an buxgalteriya a`meliyati’ menen uyg`i’nlasti’ri’wdi’ ta`miyinlew.
Eski schetlar rejesinde finans-xojali’q xi’zmetinin` na`tiyjelerin esapqa ali’w ta`rtibi menshik ieleri, aktsionerler ha`m basqa da investorlar ushi’n za`ru`r bolatug`i’n, finans na`tiyjeleri haqqi’ndag`i’ esabatti’ tayarlaw ushi’n kerekli mag`li’wmatlardi’ sistemali’ ta`rizde qa`liplestiriwdi ta`miyinlemedi. Atap aytqanda, eski schetlar rejesindegi payda ha`m zi’yanlar scheti’ni’n` qaldi’g`i’ ha`m esabat ji’li’ni’n` sap paydasi’n ha`m bo`listirilmegen paydani’ bildiredi. Bo`listiriletug`i’n haqi’yqi’y sap payda summasi’ haqqi’nda aktsionerlerdin` ha`m investorlardi’n` talaplari’n qanaatlandi’ri’w ushi’n ko`plep du`zetiw jazi’wlari’ qollani’latug`i’n edi.
Jan`a schetlar rejesin qabi’llaw ha`m a`meliyatta qollani’w ma`mleketimizde buxgalteriyali’q esapti’ xali’q arali’q ta`n ali’ng`an esap a`meliyati’ menen jaqi’nlasti’ri’w boyi’nsha aktiv ha`m ani’q maqsetke qarati’lg`an islerdi a`melge asi’ri’w ayri’qsha a`hmietli boli’p esaplanadi’.
Hu`kimet ta`repinen O`zbekstanda esapti’ finans esabati’ni’n` xali’q arali’q standartlari’na o`tkeriw haqqi’nda qarardi’n` qabi’l etiliwi finans mag`li’wmatlari’n qa`liplestiriw protsesslerin sezilerli da`rejede o`zgertiw za`ru`rligin belgilep beredi. Buni’n` na`tiyjesinde milliy buxgalteriyali’q esap sistema finans esabati’ xali’q arali’q standartlar boyi’nsha finans esabati’n du`ziw ushi’n paydali’ mag`li’wmatlardi’ tayarlaw, en` keminde bul standartlar tiykari’nda ali’ng`an mag`li’wmatlar menen sali’sti’ri’wdi’ ta`miyinleydi.
Schetlar rejesin qayta ko`rip shi’g`i’wg`a tiykarg`i’ jantasi’wlar eski schetlar rejesin ha`m jan`a schetlar rejesinin` joybari’n teren` analizlew na`tiyjesinde qa`liplesti. Sonday-aq, jan`a schetlar rejesi a`meliyatqa basqi’shpa-basqi’sh engizildi. Jan`a schetlar rejesinin` du`ziliw negizin to`mendegi ko`z-qaraslar quraydi’:
-buxgalteriyali’q esapta qa`liplesetug`i’n finans mag`li’wmatlari’ mazmuni’ni’n` schetlar rejesi strukturasi’na baylani’sli’ emesligi;
-xojali’q faktleri haqqi’nda mag`li’wmatlardi’ qa`liplestiriw ha`m bir sistemag`a sali’w protsesinin` sali’qqa tarti’w maqsetleri ushi’n mag`li’wmatlardi’ qa`liplestiriwge qarag`anda erkinligi;
-esap protsesinin` buxgalteriyali’q esabatlardi’n` qanday da bir belgili tu`rine qarag`anda erkinligi;
-buxgalteriyali’q esapti’n` uli’wma metodikali’q protsesslerine a`mel etilgen halda xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektlerge qollani’latug`i’n schetlar rejesinin` erkin du`ziliwin ta`miyinlew;
-jan`a schetlar rejesi menen islesiwdin` a`meliy ta`repinen qolayli’li’g`i’;
-schetlar rejesinin` du`ziliwindegi qolayli’li’q.
Schetlar rejesinde schetlardi’n` atamalari’ ha`m arnawli’ (kod) sanlari’ berilgen. Schetlardi’n` arnawli’ (koda) sanlari’ to`rt xanali’, balanstan ti’sqari’ schetlardiki bolsa u`sh xanali’.
Schetlarg`a arnawli’ sanni’n` beriliwi (kodlasti’ri’li’wi’) da`slepki hu`jjetlerdi qayta islewdi tezlestiredi. Hu`jjetlerge belgi qoyi’wda olarg`a debetleniwshi ha`m kreditleniwshi schetlardi’n` atamalari’ orni’na korrespondentsiyalani’wshi’ schetlardi’n` ta`n sanlari’ (kodlari’) ko`rsetiledi.
Analitikali’q schetlar schetlar rejesine kiritilmegen. O`ytkeni, bul oni’ paydalani’wshi’ ushi’n ko`rimsiz ha`m qolaysi’z formag`a keltiredi. Schetlar rejesine oni’ qollani’w boyi’nsha instruktsiya qosi’msha qi’li’ng`an. Onda schetlardi’n` ekonomikali’q si’patlamasi’ ha`m olardi’n` o`z-ara korrespondentsiyalani’wi’ berilgen. Schetlar rejesinin` instruktsiyasi’nda keltirilgen schetlardi’n` u`lgili korrespondentsiyalani’wshi’ schetlar korrespondentsiyalani’wi’ni’n` barli’q variantlari’n toli’q qamti’p almaydi’. Xojali’q faktleri boyi’nsha xojali’q operatsiyalari’n sa`wlelendiriwde u`lgili schetlar korrespondentsiyasi’nda na`zerde tuti’lmag`an bolsa, ka`rxanani’n` o`zi olardi’ tolti’ri’wi’ mu`mkin. Bunda buxgalteriyali’q esapti’ ju`rgiziwdin` qag`i’ydalari’ ha`m tiykarg`i’ metodikali’q printsiplerge a`mel etiliwi lazi’m. Schetlar rejesindegi barli’q schetlar alti’ bap ha`m tog`i’z bo`lim boli’p toparlarg`a bo`lingen. (1-qosi’mshag`a qaran`).
Buxgalteriyali’q esapti’n` u`lgi schetlar rejesine, schetlardi’n` bos turg`an arnawli’ san belgilerinen paydalani’p, O`zR Finans ministrligi menen kelisken halda qosi’msha schetlar kiritiw mu`mkin.
Birden-bir schetlar rejesi buxgalteriyali’q esapti’ tuwri’ sho`lkemlestiriw ha`m jolg`a qoyi’w ushi’n u`lken a`hmietke ie. Ol buxgalteriyali’q esapti’n` bir qi’yli’li’g`i’n ta`miyinleydi, oni’ ta`rtipke sali’wg`a ha`m a`piwayi’lasti’ri’wg`a ja`rdem beredi.
Schetlar rejesinen paydalani’w a`meliyatta buxgalter isin a`dewir tezlestiredi. O`ytkeni schetlardi’n` atamalari’ orni’na tek olardi’n` ta`n sanlari’ ha`m olar tiykari’nda du`ziletug`i’n buxgalteriya provodkalari’ ko`rsetiledi.
Ta`kirarlaw ushi’n sorawlar
1. Buxgalteriyali’q esap scheti’n ta`riyplen`.
2. Balans ha`m schetlar ortasi’nda qanday o`z-ara baylani’s bar?
3. Buxgalteriya balansi’na qa`tnasi’ boyi’nsha schetlar qanday tu`rlerge bo`linedi ha`m olardi’n` mazmuni’n ashi’p berin`?
4. Eki jaqlama jazi’w o`zi ne? Oni’n` ag`i’mdag`i’ buxgalteriyali’q esapta ma`nisi ha`m a`hmieti neden ibarat?
5. Buxgalteriya provodkasi’n ta`riyplen` ha`m oni’n` qanday tu`rleri bar?
6. Sintetikali’q ha`m analitikali’q schetlardi’ ha`m olardi’n` baylani’si’ neden ibarat?
7. Ag`i’mdag`i’ buxgalteriya mag`li’wmatlari’ qalay uli’wmalasti’ri’ladi’?
8. Buxgalteriyali’q esapti’n` schetlari’n klassifikatsiyalaw za`ru`rligi nede?
9. Schetlardi’n` ekonomikali’q mazmuni’ boyi’nsha klassifikatsiyalawdi’n` ma`nisi neden ibarat?
10. Schetlardi’n` du`ziliwi ha`m belgileniwi boyi’nsha klassifikatsiyalaw nege kerek?
11. Xojali’q ju`rgiziwshi sub`ektler finans-xojali’q jumi’si’ buxgalteriyali’q esapti’n` schetlar rejesi ne, oni’n` du`ziliwi ha`m a`hmieti neden ibarat?

1 *транзит счетлардың мазмуны ҳәм өзгешеликлери китабының VI бап 6.3. бөлиминде мысаллар менен толық ашып бериледи.